ڕۆشنبیری کلاسیک

لەسەرەتای سەدەی بیستدا‌و لەسایەی ناسیونالیزمی کوردییدا زاراوەیەکی هاوشان‌و تەریب سەرهەڵدەدات کە زاراوەی ڕۆشنبیریی کوردییە. ئەم زاراوەیە هاوشان بە سێ سیفەتی سەرەکی‌و کوشندە لەدایکدەبێت، کە هەرسێکیان تا ئەمڕۆ ڕۆشنبیریی ئێمەیان لەبنەوە کلۆر کردوە. یەکەم: زاراوەی ڕۆشنبیریی کوردیی، کە لەدایکدەبێت، درێژکراوەی خەیاڵ‌و فەنتازیاو هەوڵەکانی دروستکردنی شوناسە لای ناسیونالیستە کوردەکان. پێناسەکردنی ڕۆشنبیر وەک بوونەوەرێکی سیاسی، بەوجۆرەی لەڕۆشنبیریی ئێستادا باڵادەستە، واتە جیانەکردنەوەی شوناسی سیاسی‌و ڕۆشنبیریی لەیەک، هەڵەیەکە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو لەدایکبوونە سەقەت‌و قەیسەرییەی ڕۆشنبیری کوردیی لەهەناوی ناسیونالیزمی کوردییەوە. ئەم کێشەیە، ئەو دەردە تاعوونییەیە کە وادەکات جۆرێک لەڕۆشنبیر دروستببێت کە تەنیا لەڕێگای سیاسەتەوە دەتوانێت شوناسی ڕۆشنبیریی خۆی بپارێزێت‌و سیاسەت بکاتە ئەو مەرجەعەی شوناسی ڕۆشنبیربوونی لێوەردەگرێت. سیفەتی دووەم: زاراوەی ڕۆشنبیریی کوردیی لەژێر هەلومەرجێکی ئاسان‌و سەتحیدا دێتە دونیاوە، لەدونیایەکدا نەخوێندەواریی‌و جەهل تێیدا لەترۆپکدان. ئیدی زاراوەکە ئاماژەیە بۆ هەموو شێوە سەرەتاییەکانی خوێندەواریی بەرامبەر بە نەزانی‌و نەخوێندەواریی. بەهۆی ئەو زەمینەیەوە، شوناسی ڕۆشنبیر لەدونیای ئێمەدا بەجۆرێکی ترسناک لەگەڵ «خوێندەوار»دا تێکەڵدەبێت، واتە هەموو خوێندەوارێک ڕۆشنبیرە، ئەوەش کارێکدەکات، سەقفی ئەو پێداویستیانەی کەسێک بۆ ڕۆشنبیربوون پێویستی پێی بێت، بەجۆرێک نزم بێت، هەموو خوێندەوارێکی ئاساییش بگرێتەوە کە تەنیا دەتوانێت بنوسێت‌و بخوێنێتەوە. سیفەتی سێهەم: ڕۆشنبیریی لەسەرەتاوە وەک زاراوەیەک بەکارهاتووە کە ئاماژە بۆ ئەو جۆرە تێگەیشتن‌و تەفسیرانەی دونیا دەکات کە لەدەرەوەی مزگەوت لەدایکدەبن، ئەمەش شەرعییەتی ڕۆشنبیریی دەبەخشێتە هەر گووتارێک کە مۆری مزگەوتی پێوە نەبێت‌و وادەکات وەک ڕۆشنبیریی بیناسێنین‌و قەبووڵیبکەین.

ئەم سێ دەردە لەسەرەتای ڕۆشنبیریی کوردییەوە تا ئەمڕۆ بەجۆرێکی بێماناو بەربڵاوو ئازاربەخش، بەردەوامییان هەیە. بەبڕوای من هەموو ئەوانەی لەمجۆرە ڕۆشنبیرەن‌و لەو جۆرە فەزا سۆسیۆلۆژی‌و کولتوورییەدا دەسوڕێنەوە، دەکرێت بەڕۆشنبیرە کلاسیکییەکان ناویان بەرین، چونکە گەرچی زەمینەی ئەوجۆرە ڕۆشنبیرە زیاد لەچل ساڵە بەسەرچووە، بەڵام ئێستاش وەک جاران خۆی دروستدەکات‌و لەشێوەی تازەو بەرگی نوێدا لەدایکدەبێتەوە. ئەمانە هێشتا وەفادارن بۆ ئەو وێنە کلاسیکییەی ڕۆشنبیر، بەو فۆرمە کلاسیکییەی کە ناسیونالیزمی کورد دروستیکردوە، هەربۆیە شایەنی هەڵگری نازناوی کلاسیکیشن. بەکورتی ڕۆشنبیری کلاسیک : «ئەو بوونەوەرەیە کە دەتوانێت بخوێنێتەوە‌و بنوسێت، بەڵام لە حوجرە نەیخوێندووە، دەتوانێت باسی سیاسەت بکات‌و هەمیشەش لەغەمی ئەوەدایە بەجۆرێک لەجۆرەکان بیسەلمێنێت کە لەهەموو ئەوانی تر سیاسیترو کوردپەروەرترو بەهەڵوێستترە».

******

ئەم پێناسەیە دەکرێت بەپێی شوێن‌و سەردەم‌و قۆناغەکان، بەشێوەی جیاواز جیاواز دابڕێژرێتەوە، بۆ نمونە بەم شێوەیەی خوارەوە دابڕێژرێت‌و ڕاڤەبکرێت:

« ڕۆشنبیری کلاسیکی دەکرێت لەزانکۆ یان ئەنستیتیوتە فەرهەنگییە بەرزەکاندا خوێندبێتی، بەڵام هەمیشە لەغەمی ئەوەدایە بیسەلمێنێت لەڕووی سیاسییەوە بوونەوەرێکی ساغ‌و سەلیمە، گەر بوێری دایە خۆی‌و بەچەشنی ناسیونالیستەکان بیری لەسیاسەت نەکردەوە، بەوە پارسەنگی دەداتەوە، وەک ناسیونالیستێکی توندڕەوە بیر لەزمان یان ئابووریی نەتەوەییمان بکاتەوە، غەمی گەورەی ئەوەیە بەردەوام بیسەلمێنێت نزیکە لەکورد، دوورکەوتنەوە لەکورد، فۆبیای هەرە گەورەیەتی. هەڵبەت ڕۆشنبیریی کلاسیکی کۆن زۆر وشەی «کورد» ی بەکاردەهێنا، بەڵام ڕۆشنبیری کلاسیکی ئێستا زیاتر وشەی خەڵک یان کۆمەڵگا بەکاردەهێنێت، بەڵام هەر دوو بەکارهێنانە نوێکە هیچ نین جگە لەگۆڕانێک لەوشەدا، بێئەوەی ئاماژەبن بۆ گۆڕانێک لەجەوهەردا. نزیکی جاران لەکوردەوە، ناوەکەی گۆڕاوە بۆ نزیکی ڕۆشنبیر لەخەڵک‌و کۆمەڵگاوە. جەوهەری شوناسی ئەم بوونەوەرە کلاسیکییە نزیکبوونە لەخەڵکەوە. ئەمە ڕۆشنبیریی ناو کایە مەعریفییەکان نییە، بەڵکو ڕۆشنبیرێکی سەمبولییە لەپێناوی بەرزڕاگرتنی خەڵکدا لێرەیە وەزیفە بنەڕەتییەکەی فیکر یان مرۆڤ یان داهێنان نییە، بەڵکو تەعبیرکردنە لەڕۆحی جەماوەر، یان رۆحی نەتەوە، وەک خۆی هەندێجار دەیڵێت.

******

بەڵام دەکرێت هەمان بۆچوون بەمجۆرەش دابڕێژینەوە:

ڕۆشنبیریی کلاسیکی ئەو بوونەوەرەیە کە دەتوانێت بخوێنێتەوە‌و بنوسێت، ببێتە مامۆستا، بەڕۆژنامەنوس، بەسیاسەتمەدار، بەڵام زۆری بۆ گرنگە تەنها نەبێت، وەک بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتی چالاک‌و دڵسۆز بناسرێت، دەبێت هەمووان بیبینن‌و تێیبگەن، هەمیشە چاوەڕوانی ئەوانی ترە لوتفبکەن‌و شوناسی ڕۆشنبیریی پێببەخشن. بۆ ئەوەی خۆی بناسێت، سەیری ناو عەقڵی خۆی ناکات، بەڵکو سەیری ناو چاوی ئەوانی تر دەکات، دواجار ئەو منداڵ‌و بەرهەمی ئەو تێزەیەیە کە دەڵێت؛ مرۆڤ بوونەوەرێکی سیاسییە، لێرەوە ئەویش تەنیا کاتێک دەتوانێت ڕۆشنبیربێت، کە بیسەلمێنێت بوونەوەرێکی سیاسییە. زانیارییەکانی دیکەی‌و کاری لەکایەکانی تردا، بۆ خۆی‌و بۆ خەڵکیش لاوەکین، گرنگ نییە گەر داهێنەرە یان نا، گرنگ نییە لەئەدەب‌و هونەرو زانست‌و فەلسەفەدا چی دەڵێت، ئەوانە موجەرەداتن، دەبێت بەجۆرێکی خێرا بگەڕێتەوە بۆ شتە بەرجەستەو عەینییەکان، دەبێت لەسەر بوونەوەرە زیندووەکان بنوسێت، لەسەر سەرۆک یان دەوڵەت یان گۆرانیبێژێک یان کێشەیەکی هەنووکەیی کە خەیاڵی هەمووانی سەرقاڵکردوە. دەبێت بیسەلمێنێت پردی لەگەڵ ئەوانی تردا هەیە، بەرزیانبکاتەوە یان بیانهاڕێت، جارجار سەری دونیای تیورەو تێزە ئەبستراکتەکان دەدات، بۆئەوەی بڵێت کە لەنێوان تیورەو واقعدا لەهاتوچۆدایە، لەنێوان فیکرو پراکتیکدا خەریکی جۆلانێیە. گرنگ ئەوەیە زووزوو بۆچوونە سیاسییەکانی خۆی دووبارەبکاتەوە... گەر وەرزێک تێپەڕێت‌و بۆچوونە سیاسییەکانی خۆی دووبارەنەکردبێتەوە، تووشی فۆبیا دەبێت، هەستدەکات ویژدانی سیاسی ئازاری دەدات، ئەو لەژێر زەبری ئەو گوناهە مێژووییەدا دەژی، کە منداڵیی سیاسەتە، دوورکەوتنەوەی لەسیاسەت تووشی خنکانی دەکات، وەک ماسییەکی لێدێت ئاوی لێبڕابێت ... ئەو تەنیا بەسیاسەت دەتوانێت سەرنجی ئەوانی تر بۆ خۆی ڕابکێشێت، سەرنجی سەرۆکە نەخوێندەوارەکانمان، سەرنجی تەلەفزیۆن‌و ڕۆژنامەکان‌و ئەندامانی پەرلەمان، خەڵک تەنیا کاتێک دەیناسن کە باسی سیاسەت بکات، میدیاکان بەدوایەوەن بۆشایی نابەبینی بەرنامەکانیانی پێ پڕبکەنەوە، بۆ ئەوەی ڕۆژانە بیبیستن کاتێک تێزە ئەبەدییەکانی دووبارەدەکاتەوە. مەرج نییە بخوێنێتەوە، گرنگ نییە بنوسێت، گرنگ نییە ڕابوردووییەکی فیکری هەبێت، یاخود هیچ ڕستەیەکی نوێی پێ بێت، ئەو منداڵی دووبارەی مۆزەخانەکانی دونیای ئێمەیە، لەکاتێکدا بەهەموو هێزی خەریکی دروستکردنەوەو دووبارەکردنەوەی دونیایە وەک خۆی، پێیوایە بەهەموو هێزی خەریکی گۆڕینی مێژووە. ئەم بوونەوەرە تەواوی لوتکەی شکۆو گەورەیی ئەو کاتەیە کە هەستدەکات، قەرزە ئەخلاقی‌و مێژووییەکەی خۆی داوەتەوە. سیاسەت لای هەڵوێستێکی ئەخلاقی نییە بۆ بەرگریکردن لەئازادی ئینسان، بەڵکو جۆرە دەردە دوودڵییەک «عصابی وسواسی» دەیکرۆژێت، بەردەوام دەیەوێت خۆی وەک ئەو کەسە پیشانبدات کە هاتۆتە دەنگ، لەو ڕووەوە مرۆڤێکی بەرزو بەهەڵوێستە، بەڵام کە هێندە ڕۆڵەکەی دووبارەدەکاتەوە، مرۆڤ سەرسام دەبێت‌و نازانێت، ئەمە چەندی هەڵوێست‌و چەندی نمایشە. بەڵام ئەم بوونەوەرە گەرچی بەردەوام باسی سیاسەت دەکات، بەڵام کەمجار بەمانا ڕاستەقینەکەی سیاسەت، دەبێتە سیاسی، لەسەر پردێک وەستاوە نەدەوێرێت تەواو وەک ڕۆشنبیر بژی، نەدەشوێرێت تەواو ئەرکە سیاسییەکان بگرێتە ئەستۆ. نەوەی یەکەم لەم ڕۆشنبیرە کلاسیکیانەی ئێمە، نەوەیەکی حیزبی بوو، بەڵام نەوەی دووەم کەم تا زۆر سیاسەت دەباتە دەرەوەی حیزب ... گەرچی ئەم بردنە دەرەوەیەی سیاسەت‌و جیاکردنەوەی لەحیزب، دەستکەوتێکی گرنگی مێژووییە، گەرچی کارێکی زۆر پۆزەتیڤە، بەڵام مەرجدارو ترسناکیشە. کێشەکەی لە دوو خاڵدایە، یەکەم : ئەم جیاکارییەو بەمجۆرە، حیزب دەگۆڕێت بۆ جێگایەک کە ڕۆشنبیر تیا ناژی‌و ڕیسوادەکرێت‌و سەنگی لێدەسێنرێتەوە، واتە هەر لەبنەڕەتدا ڕۆشنبیر وا وێنادەکات گوایە بۆ ژیانی ناو حیزب دروست نەکراوە، کە ئەمە دەرەنجامێکی نادروست‌و کلێشەییە، دەرەنجامێکە لەهەموو سات‌و شوێنێکدا‌و بۆ هەموو ڕۆشنبیرێک ڕاست نییە. بەم تێگەیشتنە لەژیانی حیزبی، ڕۆشنبیری کلاسیکیمان، تەواوی دەسەڵاتی سیاسی دەبەخشێتە سیاسییە نەخوێندەوارو تەکتیکچی‌و پاشقولگرەکان. ڕۆشنبیر کە لەحیزب دێتەدەرێ، دەبێت ئەو دوورکەوتنەوەیە بخاتە پاراستنی هەیبەتی مەعریفەو تیورەو سەربەخۆیی عەقڵەوە لەهەموو جێگاکاندا، نەوەک بیکات بەکەرەستەی نیشاندانی لاوازیی‌و ڕیسواکردن‌و پشتکردنە عەقڵ لەناو حیزبدا. من زۆرجار ئەو هەستەم هەیە، ئەمجۆرە ڕۆشنبیرە کە ئەو هەموو پێداگرییە لەسیاسەت دەکات، بێئەوەی خۆی سیاسەت بکات، بەشی هەرە زۆری ئەم بانگەشەیەی بۆ وەک کردنەوەی ڕێگاو ئاسانکارییە بۆ هێزە نەخوێندەوارو کلاسیکییەکانی ناو حیزب، بەبڕوای من ڕۆشنبیری کلاسیکی، ڕۆشنبیرێکی سیاسی ڕووتە، دوورکەوتنەوەی لەحیزب کارێکی سەتحی‌و نمایشییەو نەگەیشتۆتە جێگا قووڵەکان‌و مانا کاریگەرییەکانی خۆی، ئەمە کارێکی کردوە ئەمجۆرە ڕۆشنبیرانەی هەر وەزیفە ترسناک‌و خراپەکانی کادێری ئیعلامی حیزب بگێڕن، بەڵام لەدەرەوەی حیزب. دووەم: ئەم ڕۆشنبیرە بۆ ئەوەی پارسەنگی هاتنەدەرەوەی لەحیزب رابگرێت، هەموو ژیان لەدەرەوە بەسیاسەت بارگاویدەکات، هەموو کایەکانی نوسین دەکات بەکایەی سیاسی، لەهەموو ئەو جێگایەنەش کە دەبێت قسەی تر بکرێت، ئەو بەعەقڵێکی بەلشەفیکی تێزە ئایدۆلۆژییەکانی خۆی دادەبەزێنێت... واتە لەو جێگایەدا کە دەبێت سیاسەت بکات، مەعریفە بگوازێتەوە ناو سیاسەت‌و هەیبەتی فیکر بەرامبەر سیاسی بودەڵەو نەزان ڕابگرێت، بێدەنگ دەبێت. لەو جێگایەشدا کە دەبێت سیاسەت بێدەنگ بکات‌و فیکر بێتە قسەو عەقڵ‌و ویژدان لەسەنگی گوناهە سیاسییەکان پاکبکاتەوە، خەریکی بەسیاسیکردن‌و بەئایدۆلۆژیزەکردنە. ڕۆشنبیریی کلاسیکی لەدەرەوەی حیزبدا بێت یاخود ناوەوە، هەمیشە هەر کادێرێکی حیزبە... بەپێچەوانەی ڕۆشنبیری نوێ وە کە بەبڕوای من لەهەر جێگایەکدا بێت، لەناو حیزبدا بێت یان دەرەوە، بۆ ڕاگرتنی هەیبەتی فیکرو تێرامان‌و بیرکردنەوە کاردەکات، دژ بەجەهلی سیاسی‌و دیکاتۆرییە حیزبییەکان.

******

یان دەکرێت بەمجۆرە بیبینین:

ڕۆشنبیریی کلاسیکی ئەو بوونەوەرە خوێندەوارەیە، کە ئەگەر لەبەرەی دەسەڵاتدا بێت، بەردەوام بەهانەی نەتەوەیی‌و غەمخۆریی نیشتیمانی بۆ هەڵوێستەکانی خۆی دەهێنێتەوە، بەڵام زمان‌و هەڵوێستی هێندە لەقاڵبدراوو تەکتیکییە، هەموو دەرکەوتنێکی مایەی پێکەنینەو هەموو قسەیەکی خەندەیەکی تاڵ‌و گاڵتەجاڕانەمان تێدا دەبزوێنێت. بەڵام گەر لەبەرەی ئۆپۆزسیۆندا بێت، ژیان‌و عەقڵ‌و ڕوانینی دەخاتە خزمەت بینینی دزێوییەکان‌و بیستنی بێشەرمییەکان‌و بۆنکردنی بۆگەنییەکانی دەسەڵاتی کوردی، وەزیفەی خۆی کورتدەکاتەوە بۆ قسەکردنی بەردەوام لەسەر ئەم بۆگەنییە. تێناگات کە هەمووان پێش ئەو، زۆرجاریش باشتر لەو بۆگەنی دەسەڵاتیان بینیوە، هەمیشە وادەزانێت دیکتاتۆرییەت‌و بۆگەنی‌و چڵکنی پارتی‌و یەکێتی شتێکە خۆی دۆزیوێتییەوە، وادەزانێت بەتایبەت چۆتە لابۆرەوەو خەڵوەتی گرتووەو ئیلهامی ئەوەی بۆ هاتووە کە پارتی‌و یەکێتی دوو هێزی دژ بەکۆمەڵگان. پێی وایە گەر ئەو ڕۆژێک بەم هێزانە نەڵێت هێزی چڵکن‌و دزێو، ئیدی پاکدەبنەوەو لەبەرچاوی خەڵکی سپی دەبنەوە. ڕای وایە تا ئەو بەسەرۆک نەڵێت دیکتاتۆر کەس نازانێت دیکتاتۆرە. ئەم ڕۆشنبیرە گەرچی لەسەر هەڵوێست دەژی، بەڵام سیفەتی سەرەکیشی ئەوەیە هەڵوێست بێمانا دەکات، دەیکات بەشتێکی بچوک‌و دووبارەو ڕۆژانە ... هێندە بەماناو بێمانا قسەکانی لەسەر حوکمدار دووبارەدەکاتەوە تا وێنەی ڕۆشنبیر لەبەرچاوی هەمووان دەگۆڕێت بۆ وێنەی توتییەک کە بەردەوام وەک یەک کاسێتی قووتدابێت، یەکجۆر قسە دەڵێتەوە. ئەمجۆرە لەڕۆشنبیر، هەڵوێست لەهەموو قووڵاییە ئەخلاقییە گەورەکانی ڕووتدەکاتەوە، بۆ ئەوەی بیکات بەڕیکلامێک بۆ غەمخۆریی خۆی. بێئگایی خۆی دەبێتە خزمەتکاری دەسەڵاتداران، چونکە شوێنێ ڕۆشنبیرو وەزیفەی وەها دەشکێنێت، خەڵکی وادەزانن، ڕۆشنبیر ئەو کەسەیە کە تەنیا یەک شت دەزانێت، ئەویش ئەوەیە بەجەنابی دیکتاتۆر بڵێت دیکتاتۆر. بەڵام سەیر لەوەدایە وا هەستدەکات هەموو کۆمەڵگا گوێی شلکردوە بۆ ئەوەی لەدەمی ئەوەوە بیدۆزێتەوە کە پارتی‌و یەکێتی دوو ناشیرنترین هێزی سیاسی مێژووی ئێمەن. بەسەرێک بەڕۆشنبیرانی تر دەڵێت مەبن بەپێغەمبەرو بایەخ بەشتە سادەکان بدەن، بەڵام هەر خۆی کاتێک تووشی ئەو دەردە دەبێت‌و پێیوایە حەقیقەت گەر لەزاری ئەوەوە بگاتە گوێمان زیاتر لەحەقیقەت دەچێت، بەوەش خۆی دەخاتە پلەی پەیامبەرە گەورەو ساحیرە ئەفسوناوییەکان.

ڕۆشنبیریی کلاسیکی گەرچی هەندێک جار چەکی مۆدێرنیش بەکاربهێنێت، بەڵام لەڕاستیدا بەجۆرێکی ترسناک هەمیشە لەڕابوردوودا نوقمبووە.