فاشیزم هات ... بابڕۆینەوە بۆ ماڵ و دانیشین ؟؟!!ا

هەڵەترین تەفسیرێک لە کۆی قسەکانی من سەبارەت بە فاشیزم کرا بێت، بەرخوردی هەندێک برای نوسەرە، کە بۆچوونی من  وا تەفسیردەکەن، گوایە تێزەکەی من بەمجۆرەیە «لە کوردستان فاشیزم باڵادەستە.. ئیتر هیچ ناکرێت، تەواو بابڕۆینەوە ماڵ و دانیشین و چاوەڕێبین، بزانین کەی کۆتایی دێت».

ئەم لێکدانەوە و دەرەنجامگیرییە لەوەوە نەهاتووە کە من لە هیچ جێگایەکدا شتێکی لەوجۆرەم گووتبێت، یان بۆچوونێک لە بۆچوونەکانم دەرەنجامگیری وای لێ بکرێت.  ئەم قسانە بە هەر بەهانەیەک و بۆ هەر مەبەستێک بن، بە هۆیەکی گونجاویان دەزانم، قسەیەکی زۆرتر لەسەر کێشەکە بکەم و ڕوونکردنەوەیەکی زیاتر بۆ ئەو برا ڕەخنەگرانە بنوسم، بەڵکو تێبینییەکانم مایەی لێک تێگەیشتنی زیاتر بن.

کاتێک قسە لە فاشیزم دەکەین، مانای دەسەڵاتی سیاسی و سیستم، بە شێوازە سادە و کۆن و دووبارەکان، قابیلی تێگەیشتن  و ڕووبەڕووبوونەوە نین. بەڵکو تەواو بە پێچەوانەوە، زۆرینەی کەرەستە و فۆرمە کۆنەکانی بەرەنگاری لەگەڵ دەسەڵاتدا، بوون بە بەشێک لە خودی سیستم و لەکارکەوتون. گووتار و دروشمە تەقلیدییەکان، ئێستا چەندە توڕە و ئاگراوی و ئینفیعالاتی دەربکەون و نمایش دەربهێنن و قسەبکەن، هێندەی تر بەرەو ئەم دونیا و واقعەمان دەگێڕنەوە کە ئێستا تێیدا دەژین. قسەکردن لەسەر فاشیزم هیچ کات بەو مانایە نییە ناوێکی خێرا و توند و توڕە لە سیستمی ئێستامان بنێین و بڕۆینەوە بۆ ماڵ، بەڵکو بە پێچەوانەوە هەوڵێکە بۆ دەستپێکردنەوە لە سەرەتاوە، بۆ خۆپاکردنەوە لە کۆمەڵێک تێزی ڕێگر کە ناهێڵن بە روونی پەیوەندی سیستم و دەسەڵات وەک خۆی ببینین، واتە ڕەخنەکردنی ئەو جیهانبینییەی کە شتەکانی لە قاڵبداوە و ڕوانینی ڕۆشنبیرانی ئێمەی لە بازنەی سیاسی تەسکدا بەستۆتەوە، بەجۆری لەو بازنەیەوە تەنیا ئەوە دێتەدەرێ کە پێشتر هەبووە. زاراوەکە جگە لەوەی زەمینەی مێژوویی و واقعی خۆی هەیە، لە رووی میتۆدییەوە بەجۆرێکە بکرێت دوور لە دانانی دوکانی سیاسی و حەماسەتسازی و خۆ بە شەمشون زانین، بیر لە دونیای خۆمان و گۆڕینی بکەینەوە. وشەی فاشیزم هیچ کات بۆئەوە نییە کە کار بۆ گۆڕینی دونیا نەکەین، بەڵکو شێوازی تێڕوانین و بیرکردنەوە و کارکردنی ئێستامان بگۆڕین. وشەکە هەوڵە بۆ گۆڕینی ئاڕاستەی ڕوانین و ئاسۆکانی بینینمان دەرهەق بەو جیهانەی تێیدا دەژین، بە نیازی تێگەیشتن لەو دەریایە لە خوێن کە زیاد لە سەدەیەکە خۆرهەڵات تێیدا نوقمە، هەوڵە بۆ بیرنەکردنی قوربانییەکانی رابوردوو و قوربانییەکانی داهاتووش، گرێدانەوەی بازنەکانی توندوتیژییە بەیەکەوە، جیانەکردنەوەیە لە نێوان قوربانییەکاندا بە هۆی نەتەوە و ڕەگەز و ئینتیماوە. لە ڕاستیدا هیچ کات ئەوە ناشارمەوە کە هەتا بەبێ زاراوەی فاشیزمیش، دوور لە هەر جەبر و ناچارییەک کە ئەم زاراوەیە دەیسەپێنێت، باوەڕم بەوەیە کە پێویستییەکی گەورەمان بە گۆڕینی پارادایم لە خوێندنەوەی سیستمی سیاسی لە کوردستان و خۆرهەڵاتدا هەیە.  بەبڕوای من زاراوەی فاشیزم زنجیرەیەک وەزیفەی گرنگمان بەسەردا دەسەپێنێت، کە جیاوازە لەو وەزیفەیەی ئینشانوسەکان و عاتیفە فرۆشەکان بازاڕیان بۆ گەرمکردوە، کە هەندێکیان بەمجۆرە کورت دەکەمەوە.

یەکەم/ باوەڕم وایە ڕەخنەی سیاسی لە کوردستان لە قەیرانێکی ڕاستەقینەدا دەژی، بووە بە ریتۆریکێکی سواو و زانراو و بێکەڵک، کە جگە لە ئینشانوسی سیاسی  هیچی تر بەرهەمناهێنێت. ئەم ڕەخنەیە جگە لەوەی هیچ شتێکی گرنگمان دەربارەی دونیای خۆمان پێ ناڵێت، بووە بە دامەزرێنەری کولتوورێکی سیاسی، گەرچی زۆر ئاگرین و شۆڕشاوی خۆی نیشاندەدات، بەڵام هەموو ئەو نمایشەی لە ڕاستیدا بۆ شاردنەوەی بەتاڵییەکی ناوەکی و هەژارییەکی قووڵە لە رادیکالیزمدا. ئەم رەخنەیە، سنوورەکانی کاری ڕەخنەگرانە، لە داوای ریفۆرمی سیاسی بچوکدا گەمارۆ دەدات، بۆ سنووردارکردنی وەزیفەی ڕەخنە لە دونیای ئێمەدا ئیشدەکات، جۆرە ڕیتۆریکێکی سیاسی و ئایدۆلۆژییە بۆ خۆدزینەوە لە بیرکردنەوەی زیاتر و دوورتر لە سیستم. بەو مانایەی کە ڕەخنە لە دەسەڵاتی «پارتی و یەکێتی» لە ڕەخنە لە تەواوی کایەی سیاسی جیادەکاتەوە، دەسەڵاتی کوردی وەک زادەی سیستمی سیاسی کوردی و کوڕی کولتوورێکی دێرینتر و قووڵتر تەماشاناکات و تەواو لە ڕەخنەگرتنی گشتی جیای کردۆتەوە، واتە تەنیا بەشێکی دونیای سیاسی ئێمە دەخاتە بەر سەرنجی خۆی و بەشەکانی تری دەنێتە لاوە. نەک هەر ئەوە بەڵکو سیستمی سیاسی کوردی لە سیستمی سیاسی خۆرهەڵاتی دادەبڕێت و وەک جەستەیەکی جیاواز و ناوازە و دابڕاو تەماشایدەکات، هەموو پردەکانی پەیوەندی و ئەڵقەکانی وابەستەگی لە نێوان سیستمی سیاسی ئێمە و سیستمی کەپیتالیستی دونیادا دەپسێنێت و لە بری ئەوەی ئەم پەیوەندییە وەک یەکێک لە کێشە هەرە جەوهەرییەکانی دونیای ئێمە ببینێت و دەسەڵاتی کوردی بە ئەڵقەیەکی تایبەتی  ناو سیستمێکی گلۆباڵ سەیربکات، وەک جیهانێکی سەربەخۆ تەماشایدەکات کە پەیوەندییەکی ئۆرگانی بە سیستمێکی یۆنفێرسالی لە خۆی گەورەترەوە نییە، لەوەش بگوزەرێت ڕیشەکانی خوێندنەوەی ئەم سیستمە هەم لە مێژووی کۆمەڵایەتی ئێمە و هەم لە مێژووی مۆدێرنە دادەبڕێت... بە کورتی «ڕەخنەی سیاسی» لە کوردستان لە دۆخی قەیراندایە، تێپەڕاندنی ئەو قەیرانە تەنیا بە بەهێزکردنی ئاسۆکانی ئەم ڕەخنەیە و دەرچوون لە جوغزە تەسکەکانی ئێستای دێتەدی.

دووەم/ قسەکردن لەسەر فاشیزم مانای ئەوە نییە هیچ نەکەین، بەڵکو بیرێکی نوێ لە پەیوەندی تیور و پراکسیس بکەینەوە. لە ڕاستیدا بە بڕوای من ئەوانەی گەڕاونەتەوە بۆ ماڵ و وازیان لە پرۆژەی گۆڕینی دونیای ئێمە هێناوە، ئەوانەن کە چەمکی گۆڕانیان لە فۆرمی «ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی» دا تواندۆتەوە. چەمکی ئۆپۆزسیۆن لە کوردستان و لە خۆرهەڵاتدا بە گشتی لە هەموو ریشەیەکی تیوری پچڕاوە. بیرکردنەوەی سیاسی هاوچەرخ لە هەوڵی پراکسیسی نوێ پچڕاوە. گەرچی ڕۆشنبیرانی ئێمە تەواو لە «چالاکوانی ـ ئەکسیۆنیزم» دا نوقمبوون، بەڵام لەو بوارەشدا خەیاڵیان بەجۆرێک خنکاو و بێبەرهەمە، کە جگە لە ڕێکخستنی هەندێک پرۆتێستی نمایشی بێ کاریگەر و جگە لە دەرکەوتن لە هەندێک بەرنامەی تەلەفزیۆنیدا، شتێکی دیان نەجوڵاندوە. لەمڕوەوە باوەڕم وایە بەبێ گێڕانەوەی نرخ بۆ تیورە، ئەستەمە بتوانین بیر لە پراکسیسێکی سیاسی نوێ بکەینەوە. گێرانەوەی بایەخ بۆ تیورە بەشێکی گرنگی دروستبوونی پراکتیکی نوێیە. خۆدزینەوەی بەردەوام لە کاری تیوریزەکردنی سیستم خۆدزینەوەیەکی بەردەوامیشە لە پرۆسەی گۆڕینی راستەقینەی سیستم، ئۆپۆزسیۆنێکی بێ فیکر و بێ تیورە هەر دیوی ئەودیوی دەسەڵاتێکی بێ فیکر و بێ تیورەیە. قسەکردن لەسەر فاشیزم مانای ئەوە نییە بڕۆینەوە بۆ ماڵ، بەڵکو سەر لە نوێ تیوریزەبکەینەوە و پراکسیسی کاراتر تاقیبکەینەوە، یان هیچ نەبێت بیر لە پەیوەندی تیور و پراکسیس بخەینەوە ناو باس و بیکەینەوە بە بابەت، واڕەفتارنەکەین وەک ئەوەی ئەمجۆرە لە چالاکی سیاسی کە ئێستا هەیە، بەس بێت بۆ ئەم هەموو گەشبینییە درۆزنەی لە کۆمەڵگای ئێمەدا بڵاودەکرێتەوە.

سێهەم/ چەمکی فاشیزم، مانای ئەوەی جەنگ لەگەڵ سیستمدا لە یەک بەرە و یەک کایەدا نییە. ئەم چەمکە بانگەشەیە بۆ دۆزینەوەی ڕیشەکانی ستەم و توندوتیژیی لە ناو کۆی ئەو پرۆسە دەرونی و مێژووییەدا کە دوای هاتنی مۆدێرنە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا بۆ ناوچەکە دەست پێدەکات. ئەمە مانای جەنگ لەگەڵ سیستمدا بە جەنگی بچوک ناکرێت، بە چەکی سیاسی ڕووت ناکرێت، فاشیزم تەنیا ڕیشەی سیاسی نییە، تا تەنیا بەسیاسەت بڕوخێت. گۆڕان لە سنووری ئەو ئەگەر و ئەلتەرناتیڤانەدا نایەتەدی کە هەر خودی سیستم خۆی دەیانکێشێت، بەڵکو لەدەستبردن بۆ ئەو هەرێمانەدا دێتەدی کە وادەزانین مەحاڵ و ئەفسانە و یۆتۆپیان، هەر شتێک سیستم وەک مەحاڵ و دەرەبیر و ناماقوڵ و ترسناک سەیریبکات، دەبێت لای ئێمە وەک کەرەستەی شۆڕشگێڕانە سەیربکرێن. جیاوازی فیکری تازەگەریی رادیکال، لەگەڵ فیکری ڕیفۆرمیست و پۆزەتیڤیستدا لەوەدایە کە جورئەتی بیرکردنەوەی لە نامومکین هەیە، هێنانەدی مەحاڵ و خەون دەهێنێتەوە ناو چالاکی سیاسی. بەبڕوای من کەسانێک ئاڵای سپیان هەڵکردوە کە  وادەزانن گۆڕان بە دروستکردنی پارتێکی سیاسی دەست پێ دەکات و بەویش تەواو دەبێت. فاشیزم خۆی تۆڕێکی چنراوە و ڕیشەکانی لە ناو ئەو سیستمە سەمبولییەدا هەیە کە دونیای پێ دەخوێنینەوە و ژینگەی خۆمانی پێ تەفسیردەکەین، گرنگ بەرەنگاری تەواوی ئەو سیستمە دەلالی و زمانەوانی و ڕەمزییەیە کە سیستم لە نەست و هەست و ڕەفتار و دونیابینی ئێمەدا چاندوێتی. مەسەلەکە تەنیا گۆڕینی بیرکردنەوەمان نییە لە سیستمی حوکم، بەڵکو جورئەتی هەڵوەشاندنەوەی تەواوی ئەو هاوکێشانەن کە سنوری «ئەگەر» لە «نائەگەر» «مومکین» لە «نامومکین»، «ئاسایی» لە «نائاسایی» جیادەکەنەوە. سنورەکانی جەنگ لەگەڵ فاشییەتدا گەورەترە لەوەی بکرێت بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی تەواوبێت، جەنگێکە لە دەرونی مرۆڤەکانەوە دەیگرێتەوە تا ناو زمان، ناو پەروەردە، ناو سیستمی عەقڵیمان. شەڕی فاشیزم، شەڕێکە هیچ کەس ناتوانێت لە بری هەمووان بیکات،هیچ کەس ناتوانێت لە بری تەواوی کۆمەڵگا ڕابەر و سەرکردە و کاریزمای ناو ئەم ململانێیە بێت، چونکە لە کۆمەڵگای ئێمەدا هەموو ئەو چەمکانە، بەشێکن لە فەرهەنگە فاشیستییەکەی کایەی سیاسی خۆی، جەنگێکە مرۆڤ بەرامبەر بەرپرسیارێتییە راستەقینەکانی دەرهەق بە ئازادی خۆی رادەگرێت. جەنگێک نییە ڕۆشنبیر لە جیاتی کۆمەڵگا و بۆئەوانی تر بەرپایبکات، بەڵکو وابەستەی توانای هەموو مرۆڤێک خۆیەتی لەسەر ئازادی، واتە لە قووڵاییدا لەسەر شکاندنی ترس لە ئازادی کاردەکات نەوەک تەنیا شکاندنی ترس لە دیکتاتۆرییەت. جەنگێکە کۆتایی بەو خورافەتە دەهێنێت کە سەرکەوتنی حیزبێک، رزگارکردنی بەرەیەک یان هێزێک یان گروپێک ئۆتۆماتیکی بە مانای رزگارکردنی تاکەکان و مرۆڤەکان بێت. کە دەڵێین فاشیزم لێرەیە، واتە بە هەموو مرۆڤێک بڵێین، لەم جەنگەدا هیچ کەس ناتوانێت نوێنەری کەسێکی تر بێت، چەمکی نوێنەرایەتیکردنی ڕۆسۆیی وەک چەمکێکی دەبەنگانە و سواو دەچێتە دواوە، بۆئەوەی بەر پرسیارێتی ئەخلاقیانەی مرۆڤ بەرامبەر ئازادی خۆی بێتە زمان. ئاگادارکردنەوە لە فاشیزم، هەر ئاگادارکردنەوە نییە بەتەنیا لە دیکتاتۆرییەت، بەڵکو هەوڵێکە تا نوێنەرە درۆزنەکانیش نەچنە جێگای ئیرادەی ئێمە.

تاوانی سیاسی‌و بکەرەکانی - به‌شی دووه‌م

 بکەری دەمامکدار

گەمەی دەرخستنی تاوان ‌وەک شتێکی نائاسایی‌و نەخۆش، ‌واتە به‌نامۆکردنی تاوان، دەرخستنی ‌وەک شتێکی سەیر، شۆکهێن‌و ڕیزپەر، ئەمە جەوهەری تەواوی ئەو پەرچەکردارانەیە کە سیستم دوای هەر تاوانێک کۆمەڵگای پێ فریودەدات. گەر دوو بکەرە ناڕاستەوخۆکە، هەموو ئەو جۆرە کەسانە بن کە به‌جۆرێک له‌جۆرەکان پاسیڤانە بەرخورد لەگەڵ ژینگەی خۆیان دەکەن، ئەوانە بن کە  ناتوانن تاوانەکان به‌سیستمەوە گرێبدەن، کەسانێک کە ئیشیان گۆڕینی تاوانەکەیە بۆ کەرنەڤاڵێکی عاتیفی‌و ئیحساساتی تا پێداویستی خۆیان بۆ رەمزەکانی شەهادەت تێربکەن، غەریزەی مەرگدۆستییان بخەنەوە سەر کار، شیوەنی ترادسیۆنیانەی خۆیان بکەنەوە به‌هەڵوێستی سیاسی، بەرهەمهێنانەوەیان بۆ ئەو جیهانە ئامادەیە بکەنەوە به‌پاڵەوانێتی، نوقمبوونیان له‌ناو هەموو ڕەگەزە تەقلیدییەکاندا بکەن به‌یاخیبوون.

لێرەدا تەواوی تێزەکە لەسەر ئەوە بەندە، کە لەوە تێبگەین، «قوربانی سیاسی» نیشانەیەکە بۆ دەرەوەی سیستم، ڕەمزی جەستەیەکە له‌ناو سیستمدا جێگای نەبۆتەوە، بەڵام بکەرەکانی تاوان، کۆی ئەوانەن کە دەیانەوێت قوربانی بکەنەوە به‌بەشێک له‌سیستم، نەوەک هەر به‌بەشێکی ئاسایی، بەڵکو بەشێکی ئۆرگانی، بەشێکی سەنتراڵ. هیچ سیستمێک بۆ ئەوە کارناکات کە جەلاد تاکە ڕەمز‌و نیشانەی بێت، بەڵکو دەبێت هەمیشە قوربانییەکی کوژراو یان دیلێکی ئەبەدی له‌ناوەڕاستی دیمەنەکەدا بێت «وەک بوونی جیفارا‌و ماندێلا له‌ناوەراستی سیستمی گلۆبالدا»، تا هەموومان لەدەوری کۆببینەوە. مەسیح سەرەتا بەشێکە له‌دەرەوەی سیستمی سەردەمی خۆی،  دواتر دەکرێتە سەنتراڵ‌و به‌پرۆسەیەکی «پیرۆزکردنی دەستەجەمعیدا» تێدەپەڕێت تا ئەوەی لەدەرەوەی سیستمە، دووبارە بهێنرێتە ناوەوە، حەسەن‌و حسێنی شیعەکان هەمان چیرۆک دووبارەدەکەنەوە، لێرەدا هەوڵی بکەرەکان بەوە دەپێورێت ئایا چەند دەیانەوێت قوربانی له‌تەنێکی نامۆوە کە هەمیشە ئاماژەیە بۆ دەرەوەی سیستم «واتە بۆ دەرەوەی سیستمی سەمبولی به‌گشتی، به‌مانا لاکانیەکەی، نەوەک بۆ دەرەوەی سیستمی سیاسی‌وەک هەندێک تەفسیری سادەبین‌و پۆپۆلیست‌و له‌سەتحدا خنکاو دەیبینن»، بکەن به‌تەنێک کە بەشێکە له‌ئێمە، له‌بەهاکانمان،‌واتە بیکەن به‌بەشێک له‌خودی سیستم‌و پرۆسەی خۆبەرهەمهێنانەوەی. بۆ نمونە هەموو ئەوانەی لەم ساڵانەی دواییدا قوربانی کوشتن‌و گرتن بوون له‌کوردستان، جەستەگەلێکن کە ئاماژەن بۆ دەرەوەی سیستم، بۆ نیوەیەک کە جێگای نابێتەوە، بۆ درزێک کە به‌سیستم پڕناکرێتەوە، بەڵام تەواوی ئەو نمایش‌و ته‌قس‌و شیوەنە دینی‌و پەشیمانییە دەستەجەمعییەی دواتر له‌دەوری کوژراوەکان‌و گیراوەکان‌و لێدراوەکان دروست دەبێت، هێندەی دەبێتە ڕیتوالێکی دینی کە سەرلەنوێ قوربانی دەهێنێتەوە ناو سیستم‌و سیفەتی نامۆیی لێ دەستێنێتەوە، کارێکی به‌ئەکتی توڕەیی‌و یاخیبوونەوە نییە. کاتێک کاری کوشتنی قوربانییەکان‌و ئازاردانیان‌وەک کارێکی نامۆ‌و شۆکهێن سەیردەکەین، ئەوە له‌پێناوی «خودی قوربانی»‌و ئاشتکردنەوەیدایە لەگەڵ سیستمدا، ئیشی زۆرینەی بکەرەکان ئەوەیە کە  باوەش بەقوربانیدا بکەن‌و به‌مردوویی بیهێننەوە بۆ باوەشی کۆمەڵگا‌و ژینگە ڕەمزییەکەی، ئەمە له‌کاتێکدا قوربانی به‌زیندوویی بەردەوام بوونێکی نامۆ‌و دەرکراو بووە. لێرەدا دەبێت بڵێم کە خودی بکەرە ڕاستەوخۆکانیش زۆر لەم نیازە دوورنین. بکەرە ڕاستەوخۆکان ئەوانەن کە بەجۆرێکی ڕاستەوخۆ له‌فەزای کوشتنەکەدان، بەشێکی کاریگەر‌و چالاکی ئامێری حوکمن، له‌دەسەڵاتدان‌و فەرمانڕەوایی دەکەن، مەرج نییە خۆیان ڕاستەوخۆ ئاگایان  له‌تاوانەکە بێت، بەڵام ئەندازیاری ئەو کایە‌و جیهانەن کە تاوانەکانی تێدا روودەدات، پێشوەخت دەزانن کە له‌جێگایەک‌و له‌فەزایەکدان کە بێ کوشتن‌و هەڕەشە‌و توندوتیژیی، دەسەڵات تێیدا ڕێ ناکات. گەر بکەرە پاسیڤەکان تەنیا بەشێک بن له‌دیمەنەکە، پێکهێنێکی جیهانی تاوانەکە بن کە نمایشی دەقێکی پێشوەخت نوسراو‌و ئامادەدەکەن، ئەو ڕۆڵە نمایشدەکەن کە پاکژی جەستەی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی زامندەکات. ئەوا بەرامبەر بەو جۆرە له‌بکەر، بکەرە ڕاستەوخۆکان، کارمەندانی دەزگا گەورە‌و گرنگەکانی دەسەڵاتن، ئەو ماشێنانەن حوکمڕانی دەپارێزێن‌و زوو زوو دەیگۆڕن بۆ دەزگای  سەربازیی‌و میلیتاری. دەسەڵات چەند دڕندە بێت، ناتوانێت بێ دەمامک بژی، مانای دەسەڵات لەوەدایە کە‌وەها‌وێنەیەک لەسەر خۆی بڵاوبکاتەوە کە تەنیا له‌ژێر فشار‌و مەترسی گەورەدا پەنا بۆ توندوتیژی شەرعی دەبات، تێزەیەک کە هەموو دەزانین  بەتوندی لای زۆربەی بیریارانی سیاسی هاوچەرخ رەتکراوەتەوە «بەتایبەت ئارێنت‌و فۆکۆ‌و ئاگامبن» . بەشی هەرە زۆری مێژووی دەسەڵات، مێژووی نمایش‌و دەمامکە. دەسەڵات، جیا له‌سیستم پاسەوانی خۆی هەیە، دەسەڵات دیوە گۆڕاوەکەی سیستمە، بەشە ناجێگرەکەیەتی... دەموچاوەکانی دەسەڵات هەمیشە له‌خودی سیستم مەترسی زیاتریان لەسەرە، بەشی زۆری گۆڕانکارییەکانی دونیا لەو دوو سەد ساڵەی ڕابوردوودا به‌پلەی یەکەم له‌سنووری گۆڕانی دەسەڵاتدا ماوەتەوە‌و کەمتر دەستکاریکردنی سیستەم بووە، هەتا شۆڕشە گەورەکانی دونیا به‌دەگمەن بەرەو دەستکاری سیستم پەڕیونەتەوە، لێرەوە مەترسی گۆڕانکاری هەمیشە ئاڕاستەی دەسەڵاتەکانە نەوەک سیستم، حوکمڕانەکان دەگۆڕێن، بەڵام سیستمی کەپیتالیستی «به‌فۆرمە جیاوازییەکانییەوە»، سیستمی پەتریارکی «به‌هەموو فۆرمە جیاوزەکانییەوە»، سیستمی چاوەدێری‌و کۆنترۆڵکردن‌و دیسپلین‌و ئاڕاستەکردن، له‌جێگای خۆیانن‌و تەنیا له‌سنووری کەم‌وڕوکەشدا گۆڕانکاریان بەسەردا دێت . دەسەڵات دیوە گۆڕاو‌و ناجێگیرەکەی سیستمە،‌واتە ئەو بەشەیەتی کە هەمیشە دەترسێت‌و `له‌پێشدەم هەڕەشەدایە، لێرەوە بەردەوام ناچارە به‌دەمامکەوە دەربکەوێت، یان له‌هەوڵی دەرخستنی ڕوویەکی پاکدا بێت بۆ خۆی. فاشیستیترین جۆری دەسەڵاتیش پێویستی به‌دەمامکی ئەستوور هەیە، ناتوانێت خۆی‌وەک هەڵگری بەها‌و مۆراڵی جوان‌و بەرز نیشان نەدات. له‌خۆرهەڵاتدا زۆربەی شێوەکانی حوکمرانی دەمامک بوون بۆ جەوهەرێکی فاشیستی. بکەری دەمامکدار ئەو دیوەی دەسەڵاتە کە هەوڵدەدات‌وەک پارێزەری یاسا‌و عەدالەت‌و شەرعییەت دەربکەوێت، له‌ئێراندا گەمەی دەمامک‌و ڕوخسار له‌هەر جێگایەکی تر ڕۆشنتر دەردەکەوێت، سیستم به‌نۆبەت دەمامکەکان دەگۆڕێت،‌وەک له‌سێ کوچکەی خاتەمی ـ نەژاد ـ ڕۆحانیدا دەبینین، خاتەمی‌و ڕۆحانی هیچ نین جگە له‌دەمامکێک بۆ کاراکتەرێکی بنەڕەتی فاشیستی کە نەژادە، لێرەدا  ئۆپۆزسیۆنی ڕیفۆرمخواز هیچ نییە جگە له‌دەمامکی سیستەم، ئۆپۆزسیۆنی ڕیفۆرمیستی نوێنەری یاخیبوون نییە،  بەڵکو دەموچاوە دەمامکدارەکەی دەسەڵاتە کە هەندێجار له‌دەرەوەی حوکمەوە درێژە به‌سیستم دەدات. ڕیفۆرم له‌جیهانێکی‌وەک جیهانی‌وەک ئێمەدا تەنیا قسەکەی ئەدۆرنۆی بەسەردا دەسەپێت «هیچ ژیانێکی ڕاست له‌ناو هەڵەدا نییە»، ڕیفۆرمیستەکان کێشەیان لەگەڵ دەسەڵاتدا نییە، بەڵکو کێشەیان لەگەڵ دەموچاوی دەسەڵاتدا هەیە، لێرەوە گەورەترین گۆڕان له‌مێژوودا لای ئەوان ئەو کاتەیە نۆبەت بۆ حوکمڕانی دێتە سەر خۆیان. ئەوان قارەمانی ئەو دیمەنەن له‌شانۆگەرییەکە کە دەسەڵات تێیدا به‌دەمامکەوە نەوەک به‌ڕوخساری ڕاستەقینەی خۆیەوە دێتە سەر شانۆ، هەر دەمێک دەسەڵات به‌دەمامکەوە یاخود به‌ڕوخساری ئۆپۆزسیۆنەوە هاتەوە سەر شانۆ، ئەوکات باشتر گەمەی ئەوە دەکات کە بەشێکە له‌خەڵک ، لێرەوە کۆی دەسەڵاتە فاشیست‌و شەڕانگیزەکان پێویستیان به‌قۆناغی دەمامکدار هەیە، ڕیفۆرمیست‌و ئۆپۆزسیۆنە پەرلەمانتارییەکانیش، ئەو بەشەن کە دەتوانن بۆ فاشیزم باشترین دەمامک بن. فاشیزمی خۆرهەڵاتی‌وەک فاشیزمی خۆرئاوایی نییە به‌یەک شەپۆل بێت، له‌ڕۆژێکی دیاریکراودا سەرهەڵبدات‌و له‌ڕۆژێکی دیاریکراوی تری مێژوودا تەواوبێت، هەموو توانا‌و شوناسی خۆی له‌یەک هێز‌و حیزبدا کۆبکاتەوە، فاشیزمی خۆرهەلاتی دیاردەیەکی پچڕ پچڕ‌و پڕ ناوبڕ‌و فرەهێز‌و تەمەن درێژە، کە له‌ناو یەک شوناسدا کۆنابێتەوە، لێرەوە بکەری  دەمامکدار یان ڕیفۆرمیست بەجۆرێک لەجۆرەکان، بێویست‌و ئاگای خۆی، ئەو بەشەی حوکمە کە له‌ناوبڕەکانی فاشیزمدا دێتە سەر شانۆ. ئەم بکەرە ڕاستەوخۆ له‌ناو دەسەڵاتەوە هەوڵدەدات تاوانەکە‌وەک تاوانێکی تایبەتی‌و یەک بارە‌و عەجایەب‌و نامەنتیقی نیشانبدرێت. لێرەوە دوای هەموو تاوانێک چۆن له‌ناو هەناوی کۆمەڵگادا، شیوەنێکی گەورە دەست پێدەکات، چۆن کۆمەڵگا کۆمەڵێک شانۆ‌و سەحنەی پرسە بۆ خۆپاکردنەوە دادەنێت، له‌ناو خودی دەسەڵاتیشدا، له‌ناو سەرانی حوکم‌و کەسایەتییە گەورەکاندا، لای دەموچاوە گرنگ‌و گەورەکان هەمان پرسە، هەمان دڵتەنگی‌و ئینکار‌و کاسارسایس دەکەوێتە کار. ئەوە تەنیا کۆمەڵگا نییە کە له‌ڕێگای بکەرە پاسیڤەکانەوە دەیەوێت خۆی پاکبکاتەوە، بەڵکو خودی دەسەڵاتیش دێتە ناو هەمان گەمەوە، له‌رێگای مەحکومکردن‌و شۆکبوون‌و ئینکارکردنەوە، دەیەوێت تاوانەکە‌وادەربکەوێت‌وەک ئەوەی بەشێک نەبێت له‌کاری هەمیشەیی‌و ڕۆژانەی سیستەم.‌وەک ئەوەی سەد ساڵ بێت خۆرهەڵات ڕۆژانە له‌ناو دەریای خوێندا نەبێت‌و هەر خوێنەش زادە‌و بەرهەم‌و درێژکراوەی ئەویدی نەبێت،‌وەک ئەوەی تاوانەکان هیچیان گرێدراوی یەک نەبن،‌وەک ئەوەی له‌خۆرهەڵاتی کوردستان دەگوزەرێت جیاوازبێت لەوەی له‌خۆرئاوای دەگوزەرێت‌و زادەی هەمان سیستم‌و کارکردی هەمان ئامێری فاشیستی نەبێت،‌وەک ئەوەی له‌باکور دەگوزەرێت جیاواز بێت لەوەی له‌باشور دەگوزەرێت، ئەوەی له‌بەغداد دەگوزەرێت جیاواز بێت لەوەی له‌حەلەب دەگوزەرێت ، ئەوەی ڕۆژنامەنوسێک دەکوژێت شوناسەکەی دوور‌و نامۆ بێت بەوەی کە له‌مزگەوتێکدا خۆی دەتەقێنێتەوە، ئەوەی له‌ئێران چالاکوانێک له‌سێدارەدەدات شوناسێکی زۆر جیای لەوە هەبێت کە له‌هەولێر هەمان چالاکوان دەگرێت یان دەکوژێت. بکەری دەمامکدار له‌هەموو دەسەڵاتێکدا کاری ئەوەیە نەهێڵێت حوکمڕانی خۆی به‌پارچە فاشیستییەکانی دیکەی ماشێنە فاشیستییە گەورە‌و سەرتاسەرییەکە بشوبهێنرێت، لێرەوە شۆکبوون، ڕیتۆریکی بێ گوناهی، شیوەنی بێگوناهی،‌وەک چۆن دەبێت به‌گەمەی کۆمەڵگا دەبێت به‌گەمەی دەسەڵاتیش. چۆن شۆکبوون دەبێت به‌فەلسەفە‌و نمایش‌و نمادی ئایدۆلۆژی ئۆپۆزسیۆنە ڕیفۆرمیست‌و سیستمگەرا‌و موحافەزەکارەکان، دەبێت به‌فەلسەفە‌و نمایشی خودی دەسەڵاتیش. لێرەدا دەسەڵات هەمان ئەو گەمەیە دەکاتەوە کە دەزانێت کۆمەڵگا دڵخۆشدەکات، له‌ڕێگای شۆکبوونەوە خۆی دەکاتەوە به‌بەشێک له‌خەڵک، له‌بێ تاوانی، له‌پاکی‌و مەعسومییەتی سیاسی. ئەم لاساییکردنەوەی دەسەڵات بۆ کۆمەڵگا، گەرچی لاساییەکی کۆمیدییە، بەڵام بەشدارە له‌بەگشتیکردنی ئەو حاڵەتەدا کە تێیدا تاوانی سیاسی به‌ڕوداوێکی ناوازە‌و ناسروشتی دەشوبهێنێت‌و له‌ئیقاعی ژیانی ڕۆژانە دووریدەخاتەوە. گرنگترین شت له‌تەواوی پرۆسەکەدا ئەوەیە کە هەمیشە ڕابچڵەکێین، بحەپەسێین،  تا‌وادەرنەکەوێت کە تاوان بووە به‌بەشێکی هەمیشەیی‌و میکانیزمێکی رۆژانەی مانەوە. دەمامکی ئەم بکەرە، لێرەدا دەمامکی خۆی نییە، بەڵکو دەمامکی دەسەڵاتە کە دەیەوێت‌وەک فاشیزم دەرنەکەوێت، کاتێک دەزانێت ناتوانێت هەمیشە به‌دەموچاوە راستەقینەکەی خۆیەوە حوکمبکات. دەسەڵات دەموچاوی ڕاستەقینەی خۆی‌وەک دەموچاوێکی هێزەکی «بالقوه‌» دەردەخات. هیچ کات له‌خۆرهەڵات «خوێنخۆری» ڕووی ڕەسمی دەسەڵاتەکان نەبووە، بەڵکو‌وەک «ئەگەری» ناوەکی،‌وەک ئامادەگییەکی نهێنی،‌وەک بوونێکی هێزەکی نیشاندراوە. له‌فاشیزمدا، ئەم ئامادەگییە، یان دەرکەوتنەوە‌و هاتنەدی ئەم ئەگەر ترسناک‌و تاریکانە، دەبێتە دیاردەیەکی ڕۆژانە، ماشێنی فاشیستیانە ئەو ئامێرانەن کە کاری هاتنەدی‌و گۆڕینی توندوتیژیی له‌بوونی «هێزەکی ـ بالقوه‌»وە‌وەردەگێڕن بۆ بوونی ڕاستەقینە،‌واتە ئیشیان گواستنەوەی فاشیزمە له‌ئەگەرەوە بۆ حەقیقەت. گەمەی راستی‌و دەمامک له‌فاشیزمدا، به‌پێچەوانەی دیموکراسییەتەوە کە دەسەڵات زۆر درەنگ درەنگ دەمامک لادەبات، گەمەیەکی خێرا‌و ڕۆژانەیە، دەسەڵات زۆر پێویستی بەوە دەبێت جەوهەرە شاردراوەکەی، ئەگەرە ناوەکییەکەی دەربخات. له‌فاشیزمدا «وەک دیموکراسییەت» دەمامک‌و ماسک دوو ڕەگەزی گرنگ‌و پێویستن، بەڵام دەمامک، دەمامکێکی بزۆکە کە ناتوانێت بەجۆرێکی بەردەوام لەسەری دەسەڵاتدا بێت، فاشیزم جۆرە سیستمێکە دەمامک تێیدا شلە، زوو زوو دەکەوێت، لەبەرئەوە هاوشانە به‌خوێن‌و گەندەڵی‌و فەزیحەی سیاسیش. فاشیزمی خۆرهەڵاتی له‌بەرئەوەی ڕیشەکانی قووڵ له‌کولتووری فیودالیزمی خۆرهەڵاتیدا ماوەتەوە، توانای لەسەر دەمامکداری لاوازترە، گەڕانەوەی ڕۆژانەی بۆ کوشتن‌و خوێن، هەر پەیوەندی بەوەوە نییە کە هەڵگری هەموو چەکە تازەکانی مۆدێرنەیە کە گەمەی ترساندن‌و تۆقاندنی بۆ ئاسان دەکەن، بەڵکو زۆر گرێدراوی ڕیشە فیوداڵیی‌و ئیسلامییەکەشێتی. بکەری دەمامکدار ئەو دیوەی دەسەڵاتە کە بۆ‌ونکردن‌و پاراستن‌و شاردنەوەی بکەرە فاشیستییەکەی دەسەڵات، پێچەوانەی شوناسە فاشیستییەکەی ئەو دەجوڵێتەوە، ئەو بەشەیەتی کە دەتوانێت ئەکتەربازی بکات‌و شانۆگەرییەکی تەریب به‌شانۆگەرییە بنەڕەتی‌وسەرەکییەکە نمایشبکات. له‌خۆرهەڵاتدا دەسەڵاتەکان هیچ کات به‌یەک دەق‌و یەک دیالۆگەوە نایەنە سەر شانۆ، هەموو دەسەڵاتێکی مەکرباز دوو دەق‌و دوو دەموچاوی هەیە. دوو زمانی لەجەوهەردا بەشێکە له‌مەکرە سەرەکییەکانی دەسەڵات، بەسە مرۆڤ سەیری «ماکبەس»‌و «ئۆتێلۆ» بکات تا ببینێت، له‌ناو تێکست‌و فێڵەکانی قودرەتدا، هەردەم دوو جۆر زمان هەن. بکەرانی دەمامکدار، ئەو کەسانەن له‌ناو دەسەڵاتەوە، له‌سەر کورسی حوکمڕانییەوە بێ گوناهی خۆیان ڕادەگەێنن، ئەوانە کەسانی بێخەتا نین کە ئاگاداری هیچ نین، ئەوانە ڕەنگە ڕاستەوخۆ ئاگایان له‌تاوانی سیستمەکە نەبێت، بەڵام ئاگایان لەوەیە کە لەدواجاردا سیستمەکە سیستمی تاوانە.

بکەری ڕاستەقینە

بکەری ڕاستەقینە ئەو کەسە نییە کە ڕاستەوخۆ‌و بەدەستی خۆی کرداری توندوتیژیی ئەنجامدەدات، بەڵکو نوێنەری هەموو ئامادەگییەکانی ناو سیستمە بۆ توندوتیژیی، ئەو بەشەیەتی کە ناتوانێت دەمامک بکاتە سەری. توندوتیژیی لەسەر گەمەی دەرکەوتن‌و خۆشاردنەوە کاردەکات. له‌قۆناغی دەرکەوتنیدا هەمیشە خۆی‌وەک ساتێکی تێپەڕ، ناچارییەک، کردارێکی خوێنین بەڵام پێویست کە زوو به‌زوو تەواو دەبێت، نیشاندەدات. گەر سیستمی کەپیتالیزم‌و ئایدۆلۆژیا لیبراڵەکەی لەسەر ئەو‌وەهمە کاربکەن کە هەمیشەیین، باشترین سیستمن کە مرۆڤایەتی پێی گەیشتووە‌و ئەبەدیین، ئەوا فاشیزمی خۆرهەڵاتی به‌پێچەوانەی لیبرالیزمی کەپیتالیستییەوە، لەسەر خۆشاردنەوە، کاتیبوون، زووگوزەریی دامەزراوە. هەمیشە ئەو بڕوایە دەخولقێنێت ئەوەی کە ڕوودەدات شتێکی کاتی‌و لۆکاڵ‌و تایبەتمەند‌و قۆناغینە، کە له‌ساتی داهاتوودا‌وندەبێت‌و تێدەپەڕێت‌و بەسەردەچێت. هونەری فاشیزمی خۆرهەڵاتی لەوەدایە کە هەمیشە ئەو‌وەهمە دروستدەکات کە تۆزێکی دی بەسەردەچێت، 

لێرەوە ئایدۆلۆژیای خۆشبینی‌و گەشبینی له‌خۆرهەڵات تەنیا ئایدۆلۆژیایەک نییە کە باوەڕی به‌گۆڕان‌و مرۆڤدۆستییە، خۆشبینی خۆرهەڵاتی تەواو گرێدراوی ئایدۆلۆژیای باوی سیستمە کە بەردەوام دەیەوێت ڕووە ناشیرینەکەی بەوە بشارێتەوە کە تێپەڕە، بەیانی ڕادەگوزەرێت‌و دەڕوات‌و ڕۆژێکی نوێ سەردەردەهێنێت. مژدەی ڕۆژێکی نوێ له‌جیهانی ئێمەدا بەشێکە لەوەی ژیژیک ناوی دەنێت «خەوببینە‌و بەردەوام خەوببینە». ئومێد بریتییە له‌درێژکردنەوەی کابوسی سیستمەکە، به‌هیوای کۆتاییەک کە هێشتا تیشک‌و تاوی دیار نییە. به‌کورتی‌وێناکردنی کارەساتەکان‌وەک کرداری تێپەڕ،‌وادەکات بکەری ڕاستەقینە، هەمیشە بکەرێکی شاردراوە بێت، بکەرێک بێت دەربکەوێت‌و‌ونببێت، بوونی لەسەر‌ونبوونی بەردەوام ڕاگیرابێت. بکەری ڕاستەقینە به‌گشتی تەعبیر له‌ئەگەرە ناوەکییەکەی سیستم دەکات، بەڵام بکەرێکە نابێت دەموچاوی راستەقینەشی دەربکەوێت، دەبێت کەمتازۆر نەفرەت لێکراو بێت، نادیار بمێنێتەوە، له‌تەمومژێکی راستەقینەدا بژی.بکەرەکانی تاوانی سیاسی هەمیشە‌وەک بکەرێکی‌ون دەمێننەوە، بکەرێک کە هیچ کات بەتەواویی شوناسیان دەرناکەوێت، هەتا کە تاوانبارەکانیش دەگیرێن، کە تەواو دان به‌تاوانەکەشدا دەنێن، هەموو دەزانین‌و دڵنیایین کە ئەوانە تاوانباری ڕاستەقینە نین، هەمیشە له‌پشت تاوانبارەوە تاوانبارێکی تر هەیە، به‌جۆرێک هیچ کات نازانین دواهەمین تاوانبار، بکەری ڕاستەقینە کە بزوێنی هەموو زنجیرەکەیە دەکەوێتە کوێوە، چونکە دوا بکەر، تەنیا ئەو  ڕاستییە کە له‌قووڵایی سیستمدا خەوتووە.

ونبوونی تاوانبار پۆڵی ئەوبەری خۆدەرخستن‌و لەخۆدانە دەستەجەمعییەکەیە، دەرنەکەوتنی بکەری ڕاستەقینە بۆ ئەوەیە بزانین کەسەروکارمان لەگەڵ هێزێکی نهێنی، بەهێز، بەزەبردایە کە مەترسییەکەی هەمیشە ئامادەیە‌و هەمیشە دەشێت بگەڕێتەوە، بکەرێک هەمیشە لەسەر سنوورەکانی دیار‌و نادیاردا دەوەستێت، فاشیزم ڕیشەی له‌ناو ئەو ترسە غەریزییەدایە له‌گەڕانەوەی هێزە تاریکەکانی ناخمان، فاشیزم  بەر لەوەی لەسەر فیکر یان ئایدیا ئیشبکات لەسەر نەستی دەستەجەمعیمان ئیشدەکات، لەسەر گەڕانەوەیەکی ڕۆژانە‌و بەردەوامی چەپێنراو، لەسەر دروستکردنی فۆبیای ئەخلاقی قووڵ، لەسەر ترساندنێکی دەرونی‌وەها کە ناچارمان بکات، بگەڕێینەوە بۆ هەموو شێوازە کۆنزەرڤاتیڤەکانی بەرگری،‌وەک شیوەنی دەستەجەمعی، مردووپەرستی، کولتووری شەهادەت، ئامادەگی بۆ خۆفیداکاری، ئەفسانەسازی . هەموو دەزانین ئەم بکەرە له‌هەناوی دەسەڵاتەوە دێت، بەڵام دەسەڵات نە دەتوانێت مالکییەتی تەواوی خۆی بۆ ئەو ئاشکرابکات‌و نە دەیەوێت حاشای تەواویشی لێ بکات، هەر مالکییەت یان حاشالێکردنێک، سیحری ئەم بکەرە دەکوژێت. بکەری ڕاستەقینەی تاوانی سیاسی، دەبێت ‌وەک بوونەوەرێکی ئازاد، بێ ئینتیما دەربکەوێت، نە لەبەرئەوەی کەس قەبووڵی نییە، بەڵکو ئەو ئازادبوونەی نیشانەی‌وابەستەبوونێتی به‌قووڵایی سیستمەوە،‌وابەستەبوونێک قووڵترە له‌هەر ئینتیمایەکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی، بێ شوناسییەک کە بکەرە فاشیستییەکان پێویستیان پێیەتی تا دەربکەوێت، ئەو ترسەی دروستیدەکەن، ترسێک نییە له‌هێزێکی دیاریکراو کە له‌جێگایەکی دیاریکراوەوە دێت، 

بەڵکو ئاماژەیە بۆ مەیلی هەمیشەیی دونیای ئێمە بەلای توندوتیژییدا. خودی ئەم بکەرە به‌نیازی سەپاندن‌و چەسپاندنی ئەو‌وێنەیە کە دێت کە بکەری فاشیستی له‌یەک جێگاوە نایەت، ئەوەی حیزبەکان هەموو زۆر به‌توندی ڕەتیدەکەنەوە کە ئەوان خاوەنی بکوژەکان بن، هەتا هەندێجار کۆمەڵێک ئەندامی خۆیان دەکەنە قوربانی، یان کۆمەڵێک سیناریۆ دادەڕێژن کە تەواو بکەر لەوان دووربخاتەوە، نیشانەیە بۆ ئەوەی بکەری ڕاستەقینە ناتوانێت دەموچاوی هەبێت.

تاوانی سیاسی بەمجۆرەی ئێستا له‌کۆمەڵگای ئێمەدا سەریهەڵداوەتەوە، بەجۆرێک له‌جۆرەکان گێڕانەوە‌و زیندووکردنەوەی کولتووری دینی‌و شەهادەت‌و مەرگپەرستییە کە پێشتر لە‌وتارە تایبەتییەکانی‌وەک «کۆمەڵگای پرسە»‌و «شەهید» دا کارم لەسەر کردون. ئەمڕۆ مێژوو لەسەر ئیقاعی نیتشەوییانەی «گەڕانەوەی ئەبەدی»، دەچێتەوە بۆ سەرەتاکانی خۆی، بۆ پرۆسەی مامەڵەکردنی دینی لەگەڵ کوژراوەکاندا، بۆ کرداری گێڕنەوەی دەرکراوەکان بۆ ناو هەناوی سیستم، له‌ڕێگای باوەشکردن به‌قوربانیدا‌و گۆڕینی له‌نامۆیەکەوە بۆ پاڵەوانی هەمووان. بەبڕوای من مامەڵەی دروست لەگەڵ ئەم قوربانییانەدا، ئەوەیە کە لەو ڕۆڵە تەقلیدییەی قوربانی دەریانبهێنین،‌وەک نیشانە بۆ ئەو بەشە نامۆیە سەیریانبکەین کە ئاسان ناکرێنە سەمبولی سیاسی تەقلیدی‌و خوێنیان نابێت به‌کەرەستەی گەمەی سیاسی ناو سیستم، ئەم قوربانیانە تەنیا لەو کاتەدا دەتوانن بەهێزبن کە‌وەک نامۆیەکی هەمیشەیی بمێننەوە، کاتێک له‌ئێمەدا نەتوێنەوە، نەبنەوە به‌بەشێک له‌سیستمە ڕەمزییەکەی دونیای ئێمە، له‌ڕیتوریکی ڕۆژنامەوانی‌و بەلاغەتی شیوەنگێڕیی ئەم هۆز‌و قەبیله‌مۆدێرنانەدا‌ون نەکرێن،‌وەک ئەو بەشە لێیان بروانین کە ئاماژەگییەکی هەمیشەیین بۆ «سەمبۆلیزەنەکردن» «به‌مانا لاکانییەکەی»، بۆ کۆنترۆڵ نەکردن به‌مانا راستەقینەکەی، نەوەک به‌مانا سەتحییەکەی، کۆنترۆڵ نەکردنێک سنووری دەسەلاتی حوکمڕانانی ئێستا‌و ئەمڕۆ تێدەپەڕێنێت، بۆئەوەی بەرەو دەرەوەی تەواوی سیستمی سیاسی، به‌هەموو باڵ‌و شێوە‌و دەموچاو‌و ڕەهەندەکانییەوە ئاماژە بکات،‌ وەک قوربانییەک کە موڵکی هیچ هێزێکی سیاسی نین، موڵکی هیچ هێزێکی کۆمەڵایەتی نین، موڵکی ئەم گشتە نین کە ئێستا به‌شانی خۆیان سیستمیان ڕاگرتووە، بەڵکو موڵکی ئەو دیوەن له‌دونیا کە تەواو دەکەونە دەرەوەی سیستم، مەرگیان ئاماژە نییە بۆ ئەودیوی ژیان، بەڵکو ئاماژەیە بۆ ئەودیوی تەواوی ئەو فەزا‌و هێزانەی کە ئێمە له‌ناویاندا دەژین. بوون‌و مەرگی ئەم قوربانیانە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە زاراوەی «ئەودیو سیستم» یان «دەرەوەی سیستم» دوو زاراوەی میتافیزکی نین،‌وەک لێبرال‌و پۆزەتیڤیست‌و پراگماتیستە سیاسییەکان بانگەشەی بۆ دەکەن، خودی ئەو کوژران‌و ئازارکێشانە نیشانەیە کە دەرەوەی سیستم هەمیشە ئەو بەشە نەگیراو ‌و تاریکەی ناو سیستم خۆیەتی کە له‌بەردەمیدا زمانی سیستم له‌قسەکردن دەکەوێت‌و ڕێکخستنی سەمبولی له‌کار دەکەوێت.  ئەو بەشەن کە ژیژیک به‌جێگای «بەرکەوتنی سیستم لەگەڵ سنوورەکانی خۆیدا» ناوی دەنێت،‌واتە دوا سنوورەکانی سیستمی گووتارن «بەزاراوەی لاکلاو».

هەوڵی گەورە بۆ هێنانەوەی ئەم قوربانیانە‌و سەمبولیزەکردنیان له‌هوشیاری ئێمەدا، پابەندی ترسی ڕاستەقینەی سیستمە له‌مانای بوونی ئەمجۆرە قوربانیانە بۆ تەواوی ئەو دونیا داخراوەی ئەو دروستیکردوە.  هەڵبەت هێشتا زۆر تەوەر‌و پرسیار ماون کە لەم بارەیەوە قسەیان لێ بکرێت، بۆ نمونە پەیوەندی سروتە نوێکانی شیوەن بە‌وتاری مانەوەوە، یاخود سنوورەکانی تێکەڵبوون‌و جیابوونەوەی نێوان «سیستم»‌و «دەسەڵات» له‌تاوانی کوشتندا، کە هەمووی پرسیارگەلی زۆر تیوری‌و گرنگن‌و لێرەدا جێگایان نابێتەوە‌و له‌هەفتەکانی داهاتوودا به‌باسی سەربەخۆ دەربارەیان قسەدەکەم.

نوسەرکوژی

ئەم نوسینە نزیکی سێ سال لەمەوبەر نوسراوە، تەنیا بۆ یادهێنانەوە جارێکی تر لێرەدا بڵاویدەکەینەوە

نوسەرکوژی

کوشتنی نوسەران لەسەر تێکست ئەگەرچی لێرەو لەوێ لە مێژوودا دووبارەدەبێتەوە، بەڵام دەبێت  ڕاستگۆبین و بڵێین کە  ئەمە دیاردەیەکی باو و بەربڵاو نییە، بەڵکو لە ڕاستیدا زۆر دەگمەنە. واتە ژمارەی نوسەرانی ڕەخنەگر لە دونیادا سەدان و هەزاران جار لە ژمارەی ئەو نوسەرانە زۆرترن کە لە سەر تێکست دەکوژرێن یان دەگێرێن. لەم نوسینەمدا نامەوێت ئاوڕ لە کولتووری نوسەرکوشتن لە خۆرئاوادا بدەمەوە، چونکە بە دڵنیاییەوە ڕاستەوخۆ کەسانێک دەنگ بەرزدەکەنەوە و دەڵێن کە خۆرئاوا و خۆرهەڵات بەراورد ناکرێن و ئەمجۆرە بەراوردانە دروست نین و ڕاستی ناپێکن... بۆیە بە ناچاری دەگەڕێمەوە بۆ کولتووری ئەدەبی کۆن و لەسەر ڕوبەری هیجا و ڕوبەری کوشتن لە ڕۆشنبیری عەرەبی و ئیسلامیدا قسەدەکەم و کەمێک خۆمان بە خێڵە عەرەبییە بەدەوییەکانی هەزار ساڵ لەمەوبەر بەراور دەکەم بۆئەوەی ببینم ڕۆحی لێبوردن لای ئێمە یاخود لای ئەوان گەورەتربووە. هەڵبەت هەموو دەزانین کە هیجا یاخود «هەجو» بەشێکی گرنگی ئەدەبیاتی کۆنی خۆرهەڵاتە و هەندێ کاریگەری کەم و کاڵیشی پەڕیوەتەوە بۆ ناو ئەدەبی کوردی وەک لای شێخ ڕەزا دەیبینین. بەڵام هەتا لەسەردەمانێکدا کە دڕندەیی و هەمەجییەت باڵی بەسەر مێژووی خۆرهەڵات و عەرەبدا گرتووە زمانی هەجوکەران لە نەفرەتبارین بەردەوامبووە و نەوەستاوە، بەجۆرێک چاوخشاندنێکی خێرا بە مێژووی هەجودا پێماندەڵێت هەجوکردن بەشێکی هەموو قۆناغەکانی ئەدەبی عەرەبییە. لە سەردەمی جاهیلییەتدا حطیئة و الاعشی و حسان بن ثابت و نابغة الذبيانی و چەندانی تریش بەڕاست و چەپدا هەجویانکردوە، لە هەجوی خۆیانەوە بگرە تا دەگاتە هەجوی زۆر لە بنەماڵە وکەسایەتی و خێڵە عەرەبەکان، لەسەردەمی ئیسلامیشدا ئەم کولتوورە بەردەوام بووە. هەجوکردنی حطیئة بۆ ئەبوبەکری سدیق «ساتێک دەکرێتە خەلیفە» بەناوبانگە، لەویادا حطیئة دەڵێت:

فقوموا و لاتعطوا اللئام مقادة ـــ وقوموا و ان کان القیام علی الجمر

اطعنا رسول اللە اذ کان صادقا ـــ فیا عجبا ما بال دین ابی بکر

ایورثنا بکرا اذا مات بعدە ـــ فتلک و بیت اللە قاصمة الظهر

بەڵام حطیئة لەسەر ئەم هیجا توندە نەکوژرا.لەسەردەمی ئەمویدا، زۆربەی خەلیفەکان بەر هەجوی توند دەکەون، بەڵام کولتووری کوشتن لەسەر ڕەخنە و هەجوکردن دەگمەنە و نابینرێت. هەجوی عتبة الاسدي بۆ معاویة و تاوانبارکردنی بەفەساد و دزی و ماڵی خەڵک خواردن بە ناوبانگە، کە دەڵێت

معاوی اننا بشر فاسجج   ـــ فلسنا بالجبال و لا الحدید

اکلتم ارضنا و جذذتمونا ـــ فهل من قائم او من حصيد

بەڵام ڕەخنەگرتن تەنیا لە ئاستی خەلیفەکاندا نەوەستاوە، یەکێکی وەک ئەبوعەلای مەعەری هەجوی دیانەتەکان و پێغەمبەرانیشی کردوە. بە جۆرێک لە کولتووری بەدەوییە دێرینەکاندا هیچ شتێک نەبووە بەر هەجو نەکەوێت، بەڵام بە دەگمەن هیجا بۆتە هۆی کوشتن و مەگەر کەسی هەجوکراو زۆر دڵرەق و دڕندەبووبێت، وەک لە حاڵەتی کوشتنی موتەنەبیدا دەیبینین. موتەنەبی یەکێکە لەو شاعیرە گەورە و دەگمەنانەی مێژوو کە لەسەر هیجا دەکوژرێت، بەڵام هۆی کوشتنەکەی ناگەڕێتەوە بۆ هەجوی ئەمیر و پادشاكان، بەڵكو موتەنەبي بەدەستي كۆمەڵێک دز و چەتە و رێگر دەکوژرێت. ئەوەی کە ئیجماعێکی گەورەی لەسەرە ئەوەیە کە بکوژی موتەنەبی کەسێکە بە ناوی فاتک الاسدي، هۆکەشی شیعرێکی هیجایە کە موتەنەبی لە خوشکی فاتکدا کە بە دایکی ضبة ناسراوە گووتووێتی. سەرەتاکەی دەڵێت

ما انصف القوم ضبة  وأمه الطرطبة

وإنما قلتُ ما قلـ      تُ رحمةً لا محبهْ

قەسیدەکە درێژترە و سەرلەبەری جنێوی ناشیرینە، بەجۆرێک زۆر لە مێژوونوسانی ئەدەب نایخەنە کتێبەکانیانەوە بەڵام ئەوەی ئاشکرایە، ئەوەیە ئەم قەسیدەیە لە خراپترین و لاوازترین شیعرەکانی موتەنەبییە. هەندێک دەڵێن کە ناکرێت و ناشێت ئەمە تێکستی موتەنەبی بێت، بەڵکو ئەمە بە ناوی موتەنەبییەوە نوسراوە بۆئەوەی فاتک بکەنە دوژمنی، ئەوەی لە کۆی چیرۆکەکەشدا زۆر تراژیدییە ئەوەیە  شاعیرێکی وا گەورە لەسەر لاوازترین و کرچ و کاڵترین تێکستی بکوژرێت. دیارە هەندێکی دی دەڵێن کە ضبة پیاوێکی دز و قاسیق و دڕندەدەبێت کە حیساب بۆ ماڵ و ناموسی کەس ناکات و هەتا جارێک خۆی و چەتەکانی پەلاماری مەرقەدی ئیمام حوسەینیش دەدەن، هەرجارێکیش کە هەڵدێت خۆی لە جێگایەک دەشارێتەوە کە بە «حصن الإخیضر» بەناوبانگە و شوێنەکە ئێستاش ماوە. جارێک لەوجارانە موتەنەبی لەگەڵ ئەوانەدا دەبێت کەدەچن بۆ شەڕی «ضبة»، ئەویش کەدەزانی موتەنەبی لە ڕیزی شەڕکەراندایە لە سەر قەڵاکەوە دەکەوێتە جنێودان بە موتەنەبی و گاڵتەکردن بە خۆی و بەشیعری، هێرشبەران داوا لە موتەنەبی دەکەن وەڵامیبداتەوە، بەڵام موتەنەبی دەڵێت «ئەمە کێییە تا من بیخەمە شیعری خۆمەوە ... وەزیرێکی وەک مهلبی تامرد ئاواتی دەخواست من هەجویبکەم نەمکرد». بۆیە دەگووترێت موتەنەبی دواتر بەو قەسیدە کرچ و کاڵ و شاش و ناشیرینە هەجوی ضبةی کردوە تا شیعرەکە هەڵنەگیرێت و نەمێنێتەوە، چونکە دڵنیابووە هەجوی هەر کەس بکات دەچێتە مێژووەوە.

ئیدی موتەنەبی کە لە شیرازەوە بۆ کوفە دەگەڕێتەوە ، دەکەوێتە بۆسەی فاتکەوە و لەویادا دەکوژرێت. لەم نێوەدا دەبێت بڵێین کە أبي نصر الجبلي وای گێڕاوەتەوە کە فاتک لە کاتێکدا بەردەوام هەواڵ و دەنگوباسی موتەنەبی لەم و ئەو سۆراغکردوە، چۆتە لای ئەو و نیازی خۆی بۆئاشکراکردوە، ابي نصر پێیگووتووە کاری وامەکە، چونکە چ لە جاهلییەت و چ لە ئیسلامدا شاعیران هەجوی هەموو خەلیفە و ئەمیرێکیان کردوە و کەس نەیبیستووە تا ئێستا شاعیرێک لەسەر هەجو کوژرابێت. بۆیە زۆر لە باسکاران ڕایان وایە کە موتەنەبی بە ڕاستی لەسەر قەسیدەکە نەکوژراوە، بەڵکو لەسەر ئەو زێڕ و دیاری و خەڵاتانە کوژراوە کە بەردەوام لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتوون و چەتەیەکی وەک فاتک چاوی لەسەریان بووە. گەر ئەمە ڕاست بێت، ئەوا دەکرێت بڵێین موتەنەبیش ڕاستەوخۆ لەسەر هەجوەکەی نەکوژراوە.

زۆر بە کورتی گەر بەراوردی هیجای شاعیرانی کۆن و ئەم تێکستانە بکەین کە ئەمڕۆ نوسەرانی کوردی لەسەر دەکوژرێن، بۆمان دەردەکەوێت کە عەقڵییەتی نوسەرکوژەکانی ئێمە، لە خوار ... زۆر لە خوار عەقڵییەتی خێڵە بەدەوییەکانی هەزار ساڵ لەمەوبەری عێراق و دورگەی عەرەبەوەیە. هیچ تێکستێکی نوسەرانی ئێمە یەک لەسەر سەدی هیجای شاعیرێکی کۆنیان تێدا نییە کە لەناو ئەو هەموو شەڕە تیر و شەڕە شیرەدا گیانیان سەلامەت دەرکردوە. کە ئەمە بەراورد دەکەین بە دیاردەی نوسەرکوژیی لە کوردستانی ئازادا «کە دەیەوێت ئەزمونی خۆی بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست «تصدیر» بکات»، بۆمان دەردەکەوێت ئێمە لە ناو چ کۆمیدیا و چ زەمانێکی سوریالیدا دەژین... چەند لە دواوەین و لە چ  پێشکەوتنێکی وەهمیدا نوقمین.

تێبینی: زانیارییەکان لەسەر کوشتنی موتەنەبی لە کتێبی اغتیال المتنبي . فیصل الیاسري وە وەرگیراوە.

تاوانی سیاسی و بکەرەکانی - به‌شی یه‌كه‌م

تاوانی سیاسی و بکەرەکانی

بەختیار عەلی

ئەوەی لە کوردستان دەگوزەرێت، گورزێکی کوشندەی ترە بۆ وەهمگەرا و خۆشبین و ڕیفۆرمیستەکان، ئەوانەی کە بە هۆی جیاواز جیاواز وادەبینن واقعی سیاسی کوردستان، جیا لە واقعی سیاسی ڕۆژهەڵات، گیرۆدەی مەیلە تاریک و فاشیستییەکانی خۆی نییە. گورزێکی گەورەیە لە تیوریزەکەرەکانی گۆڕانکاری بچوک و دڵۆپ دڵۆپ، کە پێیان وایە هەڵبژاردن و دەنگدان و پەرلەمانتاریزم دەتوانێت واقعی کوردستان بگۆڕێت. نەناسینی دەسەڵات لە کوردستان، دیاری نەکردنی سروشتی وەک بەشێک و ئەڵقەیەک لە سیستمێکی گەورەتر کە سیستمی فاشیزمی خۆرهەڵاتییە، سیستمێک کە بەردەوام دیاردە و ڕژێم و حیزب و حوکمڕانی خوێناوی دروستدەکات، هێزگەلێکی وێرانکار کە یەک یەکتر تەواودەکەن، کارێک دەکات، زۆرینەی پەرچەکردارەکان بەرامبەر تاوانەکان ببن بە پەرچەکرداری نمایشی و بێ بەها.

تاوانباری ڕاستەوخۆ لە هەموو تاوانە سیاسییەکانی کوردستاندا ئاشکرایە کێیە، تاوانباری ڕاستەوخۆ و بکەری یەکەم، پارتی و یەکێتین، ئەوە نە گەڕانی دەوێت و نە هیچ کەشفێکی بلیمەتانەیە. وەک دەڵێن «ناکرێت ئەمریکا هەموو ڕۆژێک سەرلەنوێ بدۆزرێتەوە»، ئەمریکا یەکجار دۆزراوەتەوە و تەواو بووە، تاوانبار لە مێژە لە کۆمەڵگای ئێمەدا دیارە و دۆزراوەتەوە، ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە کۆی سیستم، کۆی فەزای گشتی، کۆی کولتووری سیاسی، کۆی مۆراڵی فەردی و دەستەجەمعیمان چۆن مامەڵە لەگەڵ تاوان و تاوانباردا دەکەن، چۆن و بەچ ڕێگایەک دەچنەوە سەر تاوانەکە و قسەی لەسەر دەکەن.

بە بڕوای من،  هەموو ئەوانەی دەترسن لەوەی دەسەڵاتی کوردی لە هەرێمدا بە ڕوونی وەک فاشیزم ناوبنێن، ئەمڕۆ دەبێت بە وردی بەسەر تەواوی سیستمی بیرکردنەوەی فیکری و ئەخلاقی خۆیاندا بچنەوە، چونکە شیوەنی درۆزنانە سوودێکی نییە کاتێک نەتەوێت بە ڕوونی دان بەوەدا بنێیت کە ئەوەی لە کوردستان دەگوزەرێت و دەجوڵێت و کاردەکات چەندەها ماشێنی فاشیستتیانەیە، کە لە هەناوی سیستمێکی تایبەتی سیاسی و ئابوورییەوە هاتونەتە دەرێ، ئەویش «کەپیتالیزمی خۆرهەڵاتییە». فاشیزم مانای بوونی سیستمێک، توندوتیژیی تێیدا جەوهەرە، بڕیاردەری یەکەمە، کەرەستەی بنەڕەتی دابینکردنی دەسەڵات و دروستکردنی مۆراڵ و پاراستنی سیستمە. واتە توندوتیژیی زمانی سەرەکی کایەی سیاسەتە، زمانی گوزارشتە لە هەموو ناکۆکییەکدا، زمانی چارەیە لە هەموو ململانێیەکدا، هەموو ناتەباییەکیش بچوک بێت یان گەورە تا سنووری سووتان و خوێن و خنکان ڕادەکێشێت. لێرەوە، توڕەبوون لە گرتنی چالاکوانەکانی کوردی خۆرهەڵات  و شەهیدکردنی کاوە تەنیا لە یەک کاتدا مانای هەیە، ئەویش دەمێک باوەڕ بەوە بهێنین ئێمە لە قۆناغێکی گەشەی بەربڵاوی فاشیزمدا دەژین کە خودی سیستمی سیاسی «وە لێرەدا مەبەست تەواوی سیستمە سیاسییەکانی ناوچەکەیە، بە دەسەڵاتی کوردیشەوە» تەنیا ترۆپکی هەرەمە فاشیستییەکەن.

لەمجۆرە سیستمانەدا هیچ تاوانێک نییە، بەشێک نەبێت لە تاوانێکی تر، توندوتیژیی لە دونیای ئێمەدا هەمیشە توندوتیژییەکی زنجیرەیی و تێهەڵکێشراوە، پەرچەکردار بەرامبەر یەکێکیان و بێدەنگی بەرامبەر یەکێکی دییان جێگای گومانە. یەکێک لە هەڵە گەورەکانی تێگەیشتن و تێڕوانینی سیاسی ئێمە، وەرگرتنی تاوانەکانە وەک دیاردەی تاک و تەنیا، وێناکردنی کەیسەکانە، وەک ئەوەی یەک تاوانباری بەرەڵا و دەسەڵات پەرست کە تەنیا لە بەرئەوەی خوێنمژ ودڕندەیە، ئەنجامی دابێتن. یاخود وەک ئەوەی هەموو کوژراوەکان تەنیا یەک کەس بن و یەک ڕۆڵ دووبارەبکەنەوە، هەموویان یەک جەستەبن لە کۆمەڵـێک فۆرمدا، یەک مردن بن لە کۆمەڵێک گۆڕی جیاوازدا. بەم وێناکردنەش تاوانەکان هەموو بەجۆرێکی ترسناک لە قاڵب دەدرێن، دەخرێنە ناو یەک فۆرمەوە، ناو چێوەی یەک چیرۆکەوە، پێکڕا دەبن بەیەک حیکایەت کە هەمیشە هەمان هەست و نەست و عاتیفە لەگەڵ خۆیاندا دەهێنن و هەمیشە هەمان نمایش دووبارەدەکەنەوە. ئەمجۆرە لە قاڵبدانە تەنیا لە قاڵبدانی وێنەی تاوانەکان نییە، بەڵکو لە قاڵبدانی شێوەی پەرچەکردارەکانیشە. هەموو تاوانێک کە لە چوارچێوەی وێنەیەکی پێشینە و پەرچەکردارێکی دەرونی و عەقڵی ئامادەدا گیردەکرێت، دواجار وەک وێنەیەکی دووبارە، وەک چیرۆکێک کە جگە لە خۆی هیچی تر ناگێڕێتەوە، وێنادەکرێت. ئەوەی سەرنجبدات و لە تاوانە سیاسییەکانی ئەم چەند ساڵەی ناوچەی ئێمە بڕوانێت، بەردەوام هەمان تێکست و هەمان نمایش دەبینێتەوە، هەمان تاوانبار و هەمان قوربانی دێنەوە سەر سەحنە، هەمان شیوەن و هەمان قسەکەران، هەمان گووتار و هەمان عاتیفە، بەجۆرێک مرۆڤ هەستدەکات کە دەکرێت تا قیامەت بەمجۆرە لەسەر نمایش بەردەوامبین بێئەوەی هەنگاوێک بنێین بۆ تێپەڕاندنی. بە کورتی لەم نمایش و دووبارەبوونەوە «ریتوالی» و «دینیی»یـەدا، پەیوەندی قووڵی نێوان تاوانەکان و سیستم وندەکرێت. توندوتیژیی، ڕەهەندە پراکتیکی و پراگماتییەکانی بۆ دەسەڵات وندەکات و وەک ڕووداوێکی خورافی و ئەفسانەیی کە لە دەرەوەی ژیانی ڕۆژانەی سیستمە دەخرێتە ڕوو. لێرەدا مەرگ، تاوان، گرتن، زنجیرەکانی کوشتن و کوشتنی نهێنی، هێندەی ڕۆحی ئەفسانە بەهێزدەکەن، هێندەی دەبنەوە بە شیوەن و سکاڵا و خۆکوتانێکی دینی، هێندەی دەبنەوە بە بۆنە تا کەسانێک پرۆسەی «کاسارسایس ـ تطهیر» ـی سیاسی بۆخۆیان بکەن، خۆیان لە خوێنی کوژراوەکان و لە ئازاری گیراوەکان هەڵبکێشن تا شتێک لە شەبەنگی مەسیحانەی ئەوان بخەنە سەر سەریان، شتێک لە ئەفسانەی شەهادەتی ئەوان بۆ خۆیان بدزن، پرۆسەیەکی ڕوانینی ڕاستەقینە و تێفکرینی سیستماتیک ناخەنەوە.  ئەمە وایکردوە هەموو پەرچەکردارەکان بەرامبەر تاوان، پەرچەکرداری کاتی و تێپەڕ و عاتیفی و پۆپۆلیستیانە بێت، هەمیشە لە دوای تاوانەکە شەپۆلێک هەڵچوونی عاتیفی و وتاری حەماسی بەرزدەبێتەوە و پاش ماوەیەکی کورت دادەمرکێتەوە و خۆشبینەکان دەگەڕێنەوە بۆ خۆشبینی خۆیان، بۆ گووتارە لیبراڵە و چارە پەرلەمانتاریستییەکەیان.

کە دەڵێین دەسەڵاتی کوردی دەسەڵاتێکی فاشیستییە، یان کە دەڵێین فەزای سیاسی لە خۆرهەڵاتدا بەدرێژایی سەدەی بیست و تا ئەمڕۆ هێزگەلی بەرهەم ناهێناوە خاڵی بێت لە مەیلی توندی فاشیستیانە، لەسەر ئەو راستییە کۆمەڵێک دەرەنجامگیری وەدەستدێت. لە هەموویان گرنگتر ئەوەیە، توندوتیژیی دیاردەیەکی سیستماتیک و ئۆرگانییە، واتە دەرکەوتەیەکی لابەلایی نییە کە تەنیا بە حوکمی ناچاری پێویستی بە نێچیر بێت، بەڵکو بەشێکی گرنگی مانەوەی سیستەمە. لێرەدا کوشتن پێداویستییەکی شەخسی نییە کە تێیدا سیاسییەک وابزانێت شوێن و مەوقعییەتی لە مەترسیدایە و دەبێت بە کوشتن بەرگری لە خۆی بکات، کوشتن بەشێک نییە لە دووبەرەکی سیاسی، بەڵکو کوشتن و گرتن و هەڕەشە و دروستکردنی فەزای سامناک، ریتواڵێکی بنەڕەتی خۆدەرخستنی دەسەڵاتە، زمانی قسەکردنێتی، شێوازێکە لە شێوازە سەرەکییەکانی تەعبیر. تەنیا زادەی دۆخێکی پارانۆیی نییە کە تێیدا سیاسی ترس دایدەگرێت لە هێزی خۆی، بەڵکو شا نیشانەی ناو سیستمی ڕەمزیی دەسەڵاتە. لێرەدا کوشتن گوزارشت نییە لە هیچ ناکۆکییەک، پێویستی بە هیچ بەهانەیەکی گەورە نییە بۆئەوەی هەبێت، تاوانەکان پەیوەندیان بەوەوە نییە کە ئایا لە رووی سیاسییەوە مەنتیقین یاخود نا، پێویستن یاخود نا، بەڵکو تاوان ئەو میکانیزمە بنەڕەتییەیە کە سیستم لە رێگایەوە توانای خۆی لەسەر دروستکردنی پیاوکوژ و قوربانی تاقیدەکاتەوە، چونکە فاشیزم بریتییە لەوەی کۆی فەزای سیاسی دەبێتە کارخانەیەکی گەورە کە بەردەوام بکوژ و کوژراو، جەلاد و قوربانی بەرهەمدەهێنێت. کوشتن مەرج نییە تەنیا کوشتنی جەستەیی بێت، بەڵکو هەموو کوشتنێکی ڕەمزیش، هەموو توندوتیژییەکی رەمزیش دواجار بەشێکی ئۆرگانی فەزای فاشیستییە. هەر کاتێکیش ئەمانە هەبوو و نکوڵیمان لە بوونی فاشیزم کرد، دەبین بە بەشێکی ئۆرگانی لەو نمایشەی کە هەیە. نکوڵیکردن لە فاشیزم بەشێکی گرنگی فاشیزم خۆیەتی. یەکێک لە سیفەتە سەرەکییەکانی فاشیزمی خۆرهەڵاتی بریتییە لە  دوورخستنەوەی وێنەی تاوان لە سروشتە ئۆرگانییەکەی، لە نیشاندانی وەک دیاردەیەکی نائاسایی کە لە کەسانێکی نائاسایی دەوەشێتەوە. وەک شتێک کە هەمیشە ناوازەیە، ڕیزپەڕە، تووشی شۆکمان دەکات. شۆک لێرەدا هێمای توانەوەیە لە ناو عەقڵییەت و تێڕوانین و بینینی سیستمدا، دووبارەکردنەوەی سیستمە لە ڕێگای پێداگرتن لەسەر غەریبی و ڕیزپەڕی دیاردە دزێوەکانی ... هەتا وشەی تیرۆریست لەم سیاقەدا، دەبێتە وشەیەک کە لە ڕێگایەوە سیستم دەیەوێت دەمامکێک بکاتە سەر جەوهەرە توندوتیژ و نائینسانییەکەی، دەرکردنی تیرۆریست بۆ دەرەوە، نامۆکردن و قێزەونکردنی، هەوڵە بۆ شاردنەوەی جەوهەری فاشیزمانەی تەواوی سیستمە سیاسییەکە، کە تیرۆر لە تەواوی جەستەیەوە دێتەدەرێ. تیرۆریست ئەو داشی شەترەنجەیە کە سیستم دەیکاتە قوربان، تا لە ڕێگایەوە، تیرۆر و ترس لە تەواوی سیستمدا بشارێتەوە.

بە کورتی هەموو تاوانێکی کوشتنی سیاسی، شتێکە لە هەناوی سیستمی سیاسییەوە دێتەدەرێ، لە قووڵایی گرێ ناوەکییەکانی ئەو کایەیەوە هەڵدەقوڵێت، بەرهەمی راستەوخۆی ئیشکردنی سیاسەتە وەک چالاکییەک کە بارکراوە بە ڕۆحی توندوتیژیی و دەسەڵاتپەرستی. کوشتن لێرەدا سروشتی تێکستێکی شانۆیی هەیە، جۆرێکە لە نمایش بە کۆمەڵێک ڕۆڵ و بکەری جیاوازەوە. پێداگرتن بە تەنیا لە سەر بکوژ و کوژراو، هەوڵێکە بۆ بیربردنەوەی کۆی نمایشەکە، هەوڵێکە بۆ ونکردنی ڕیشەکانی تاوانەکە، پاککردنەوەی سیستم و فەزا و بکەرە مێژووییەکانە لە ڕۆڵی خۆیان، کورتکردنەوەی تێکستەکەیە بۆ یەک دیمەن، تیشکخستنە سەر یەک دیو و یەک بەش و یەک بکەر، واتە شێواندنی تێکستی راستەقینەی تاوانەکەیە کە تێکستێکی ئاڵۆز و فرە جەمسەر و فرە کاراکتەرە.

لێرەدا وەک نمایشێک سەیری تاوانی سیاسی دەکەم، نمایشێک کە ئەکتەری خۆی هەیە.

 نمایشی کوشتن لێرەدا چوار ئەکتەر«یان بکەر» ی سەرەکی هەیە، چوار بکەر کە کە بەپێی دوورونزیکیان لە کوژراوەکەوە دەکرێت پۆڵینیانبکەین. دووانیان، تەواو دوورن لەوەی راستەوخۆ پەیوەندیان بە تاوانەکەوە هەبێت، بەڵام بەشێکی ئۆرگانی ئەو فەزایەن کە نمایشی کوشتنەکە پێکدەهێنێت، بکوژ نین، بەڵام هاوشانی هەمیشەیی فەزای تاوانن و ڕێگرن لەوەی دەموچاوە راستەقینەکەی تاوانی سیاسی و سروشتە فاشیستییەکەی دەربکەوێت. دوو بکەرەکەی دیکەش، کاراکتەری سەرەکی گوناهەکەن، دەستێکی ڕاستەوخۆیان لە تاوان و شاردنەوەیدا هەیە. دوو بکەرە ناراستەوخۆکە ئەمانەن:

1. بکەری پاسیڤ: کە زۆرینەی کەسانی بێباک و بێخەیاڵی ناو کۆمەڵگا دەگرێتەوە، ئەمانە دوورترین بکەری ناو سیستمن، بینەرێکی کەمتەرخەم و بێلایەن و بێ تێفکرینن لە  تەواوی نمایشەکە. بینەرێکن وادەردەکەوێت وەک کاریان بە هیچەوە نەبێت، لە دەرەوەی هەموو شتەکانن، کە دەیانبینین وا هەستدەکەین لە نێوان ئەو و جیهاندا هیچ پەیوەندییەک نییە، وادیارە وەک بکەونە دەرەوەی فەزای سیاسی، وەک بێگوناهێکی بێلایەن بن... ئەمجۆرە بکەرە، دەرهەق بە ژینگەی خۆی بوونەوەرێکی بێدەنگە ، وەک چۆن گیاندارێک هەلومەرجەکانی ژینگە قەبووڵدەکات، ئەویش بە هەمان شێوە نە دەیەوێت ڕابمێنێت، نە بیردەکاتەوە، نە تێدەفکرێت. ئەم بکەرە، کۆمەڵگا و ژیان و بوونی وەک خۆیان، بە هەمان چۆنێتی ئەسڵییانەوە قەبووڵە. ئەمجۆرە مرۆڤانە لە دۆخی ئاساییدا وادەردەکەون وەک ئەوەی دەستیان لە هیچ گوناهێکدا نەبێت، بەڵام گەر ڕاستگۆبین، ئەمانە ناوکەی ڕاستەقینەی سیستم دروستدەکەن.  ئەمجۆرە بکەرانە، ئەو بەشەن کە کۆڵەکەی سەرەکی مانەوەی سیستمن. ڕاستە ئەم بکەرە بێگوناهـە، کەس ناکوژێت، بەڵام هەندێجار هەموو گوناهـ لە ناو بێگوناهیدا بەرجەستەدەبێت. گوناهی گەورە لێرەدا هەر بێباکی و کەمتەرخەمی نییە، بەڵکو تێنەگەیشتنە لە تەواوی ئەو سیستمەی کە تێیدا دەژین، سیفەتی سەرەکی بکەری پاسیڤ بێدەنگی نییە، بەڵکو تێنەگەیشتن، یان نەبوونی هەر هەوڵێکی تێگەیشتنە. بێدەنگی بکەری پاسیڤ، لە تێنەگەیشتنەوە دێت. ئەو بینەرێکی ئەبەدی نمایشگەلێکە کە ناتوانێت لە تێکستەکەی تێبگات، تێنەگەیشتن لێرەدا نەزانین نییە، نابێت تێکەڵی نەزانینی بکەین، بەڵکو وەزیفەیەکی ئایدۆلۆژییە، ونکردن و یادکردن و لەبیربردنەوەی ڕاستی شتەکانە. واتە جەهل نییە، بەڵکو جۆرێکە لە هەڵوێست، سەنگەری سەرەکییە بۆ مانەوەی شتەکان وەک خۆیان، میکانیزمێکی گەورەی بەرگریی سیستمە لە خۆی. بکەری پاسیڤ لە ڕێگای دژایەتیکردنی تەفسیرەوە، لە ڕێگای تێنەگەیشتنەوە ، لە ڕێگای دووبارەکردنەوەی گۆشەنیگای باوەوە جیهان دەپارێزێت. پاسیڤێتی بکەری پاسیڤ لەوەدایە کە هەمان چیرۆکی ئامادە و هەڵوێستی ئامادە دووبارەدەکاتەوە، بکەری پاسیڤ گەر هاوسۆزی قوربانی بێت یان جەلاد، هیچ لە هیچ ناگۆڕێت، چونکە دواجار زامنی بەرهەمهێنەوەی جیهانە وەک خۆی... لە ڕێگای تێنەگەیشتنییەوە، تەنیا زەمینە بۆ دووبارەکردنەوەی تاوانەکە خۆش ناکات، بەڵکو زەمینە بۆ دووبارەبوونەوەی هەموو سیستم خۆشدەکات.

2. بکەری کۆمبارس: ئەمجۆرە بکەرە، کە تا ئەندازەیەکی زۆر بەشی هەرە زۆری قسەکەران و توێژەرەوانی سیاسی و شیوەنگێڕان دەگرێتەوە، کە بۆ چەند ڕۆژێک میدیاکان پڕدەکەن و تەواوی کۆمەڵگا پڕ دەکەن لە هەستێکی دەستەجەمعی بە تاوان و شیوەنێکی ئینشایی بەرپادەکەن و پرسەیەکی ڕیتۆریکی دادەنێن. ئەمجۆرە بکەرە ڕۆڵێکی هەیە نزیک لە ڕۆڵی کۆرس لە درامای گریکییدا، خۆی نەوەک بەشدارییەکی لە کردەی کوشتندا نییە، بە پێچەوانەوە لەوانەیە لایەنگرێکی سەرسەختی قوربانیش بێت، لەوانەیە بەخوڕتر لە دایک و بابی قوربانییەکان فرمێسک بڕێژێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەمجۆرە بکەرە پێکهێنێکی سەرەکی شانۆی تاوانەکەیە،  لە پەراوێزی هەموو کردەیەکی فاشیدا دەردەکەوێت، ڕۆڵی وەک ڕۆڵی تەرازوویەک وایە کە هاوسەنگی دەرونی دەگێڕێتەوە بۆ ئەو دونیایەی بەردەوام شانۆی تاوانی ترسناکە. هیچ ڕەحمێک بە تاوانبار ناکات، لەوانەیە زۆر سەرسەختانەش بۆی بگەڕێت، بەڵام وەزیفەی ئەوەیە کە کۆمەڵگا وەک کۆ و سیستم وەک تاوانباری سەرەکی لە شوبهەت و گومانی خەتاکارانە دووربخاتەوە.

پێشتر لەگەڵ سەردەشت عوسمان و سۆرانی مامە حەمەشدا، ئەم بکەرە هەر وایکرد... بە هۆی ئەوەوە، تاوانەکان لە بری ئەوەی ببن بە کەرەستە بۆ تێگەیشتن لە بونیادی تاوان لە کۆمەڵگادا، ببن بە هۆکار بۆ بینینی هەرچی ڕوونتر و زیادتری فاشیزم، دەبنە تاوانی جودا، تاک و تەنها، ناوازە، سەمبولیک کە لە ڕێگایانەوە کۆمەڵگا پێداویستی خۆی بۆ شەهیدی رەمزیی  و مەرگپەرستی تێردەکات. ئەم بکەرە وەزیفەیەکی زۆر سەنتراڵ و گرنگی هەیە، لەوەدا ئاراستەی هەستی گشتی کۆمەڵگا بکات تا چۆنێتی بەرخوردی لەگەڵ تاوانەکەدا ئاشکرابکات. بۆ ئەنجامدانی ئەو وەزیفەیەش، دوو هەستی گەورە و بەگوژم تێکەڵدەکات. یەکەم «هەستکردن بە تاوان» دووەم «هەستکردن بە پەشیمانی و پاکی». ئەم دوو هەستە ململانێی نێوان هەستی فەردی و هەستی دەستەجەمعی دەردەخاتەوە، لە بەشێکی ئەم تێکستە ئۆدیبییەدا ویژدانمان دەنوسێت «ئێمە وەک کۆمەڵگا هەموو تاوانبارین»، لە بەشێکی تری تێکستەکەدا ویژدانمان دەنوسێت «من وەک فەرد هیچ گوناهێکم نییە، بەڵکو تائەوپەڕی هاوسۆزیی و عەشق لەگەڵ قوربانییەکەدا هاوسۆزم، قوربانییەکە بەشێکە لە من، من بەشێکم لەو».

سەرەتا هەندێک لەم بکەرانە دەکەونە ئەوەی هەستێکی دەستەجەمعی بە گوناهـ دروستبکەن، قسە لە پیسی و ناشیرینی کوردستان و مرۆڤی کورد بە گشتی دەکەن و بەجۆرێکی هیستیریی بەملاولادا تاوان دەبەشنەوە، ئەم توڕەییە هیچ کات لە هەڵچوونێکی عاتیفی ڕووت و بێ ناوەڕۆک و بێ فیکر تێناپەڕێت، ئەمجۆرە پیسی و خەتاکارییەش کە باسیدەکەن هەستێکی دینییە،  نەوەک زادەی زمان و عەقڵییەتێکی زانستی بێت کە لە تێگەیشتنی بونیادی کەپیتالیستی و فاشیستی کۆمەڵگاوە هاتبێت. تاوان لێرەدا دەگەڕێتەوە بۆ لادان یان «ئینحرافێکی ئەخلاقی» کە سەرچاوەکەی کۆمەڵگایە، مرۆڤەکانە، ڕۆشنبیرانە . لێرەدا تاوان لە هەموو دەلالەتە مێژوویی و سیاسییە ڕاستەقینەکانی خاڵیدەکرێتەوە و دەبێتە کەرەستەیەکی دەرونی تا بکەری کۆمبارس کینە و نەفرەت و شەڕانگێزیی خۆی خاڵیبکاتەوە، بیکات بە بەهانە بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژیی زیاتر، بۆ بەگەڕخستنەوەیەکی نوێی ماشێنە فاشیستییەکان کە لەسەر هەڵچوون و بەتاڵکردنەوەی شەڕانگێزانە دەژین. وروژاندنی «هەستکردن بە تاوان» لێرەدا لە هەستێکی بەرپرسیارێتییەوە نەهاتووە، چونکە هەستکردن بە تاوان کاتێک مانای هەیە کە هاوشانی هەوڵدان بێت بۆ تێگەیشتن لەو سیستمەی کە تاوان بەرهەمدەهێنێت، هەستکردن بە تاوان گەر ئاڕاستەی ڕۆشنکردنەوە و تێگەیشتن نەکرێت لە «بونیادی تاوان»، لە «ریشەکانی»، لە «هۆکانی»، لە «سەرچاوە دەرونی و کولتوورییەکانی»، لە «پەیوەندی سیستماتیکی تاوان بە مانا و بوونی سیستمەوە»، ئەوا هیچ نییە جگە لە عاتیفەیەکی زوو تێپەڕی دینی کە ڕیشەکانی هێندەی لە دین و هەستی گوناهی دینیدا تەواودەبێت، لە هیچ شتێکی دیدا کۆتایی نایەت. 

هەستی دووەم کە ئەم بکەرانە ئیشی لەسەر دەکەن «هەستکردن بە پەشیمانی و پاکییە».

لەلای کاراکتەری ئۆدیبی، دوای هەموو تاوانێک دەبێت قۆناغێکی پەشیمانی و شیوەن و هاودەردی لەگەڵ قوربانیدا هەبێت، وەک چۆن بەسەرێکدا دەشێت تاوانبار هەموومان بین، بەسەرێکی دیش ئەم هەستە پێویستی بە خاڵیکردنەوە و بەتاڵکردنەوە هەیە، بەوەی باوەش بەقوربانیدا بکەین، بیکەینە پارچەیەک لە خۆمان، لە ناو خۆماندا هەڵیبگرین، تا لە ڕێگای ئەو ئامێزانەوە هەستکردنمان بە گوناهـ کەمتر و کەمتر بێت، تا نەڵێین هیچمان بۆ قوربانییەکە نەکرد، تا ویژدانی خۆمان خێرا ئاسوودەبکەین و بگەڕێینەوە سەر ژیانی ڕۆژانەمان. ئەم باوەشکردنە بە قوربانیدا هێندەی هەستێکە بۆ تێپەڕاندنی تاوانەکە، بۆ کەمکردنەوەی ڕەهەندە ویژدانییە قووڵەکەی، بۆ خۆپاکردنەوەیەکی دەستەجەمعی، ئاماژە نییە بۆ جەنگێکی بونیادیی لەگەڵ توندوتیژییدا. دوای هەموو تاوانێک کە دەبێتە تاوانێکی سەمبولی، دەبێت بە تاوانێکی هەژێن و خرۆشێنەر، دەبێت تەواوی شادەمارەکانی کۆمەڵگا بە هەستێکی پاکبوونەوەی گشتیدا بڕوات، دەبێت هەر کەس بە پێی خۆی لە خۆپاکردنەوەدا لە تاوان بەشدار بێت، دەبێت هەستی فەردیمان مەودایەک و دوورییەک لە هەستی دەستەجەمعیمان بە تاوان وەربگرێت، بەجۆرێک زمانحاڵی من وەک مرۆڤ جیاببێتەوە لە زمانحاڵی گشتی.

جگە لەم دوو هەستە کە هەردووکیان گرنگن تا کۆمەڵگا و تاکەکان شۆکی کوشتنەکە تێپەڕێنن، ئەم بکەرە ئیشی سەرەکیتری ئەوەیە تاوانەکان وەک شتی سەیر و سەمەرە، وەک شۆکێکی ناوەخت، وەک ڕووداوێکی هەژێن و ناوازە و نائاسایی دەربخات. بەمەش دەبێت بە یەکێک لە بکەرە فاشیستییە راستەقینەکان، فاشیزم بریتییە لەو دۆخەی کە تێیدا توندوتیژی دەبێت بە زمانی رۆژانە لە هەموو شوێنێک و هەموو شتێکدا، کوشتن دەبێت بە کردەیەکی چاوەڕوانکراو لە هەر ساتێکدا، بەڵام بکەری کۆمبارس وەک دەمامکێکی توند و تاریکی سەر سەری سیستم کاردەکات، بەردەوام وا ڕەفتار دەکات وەک ئەوەی تاوان و توندوتیژیی کردەیەکی کتوپر و سەیر و نامەنتیقی بن. وەک شتێکی دەگمەن و تاک و تەنها و سمبولیک مامەڵەیان لەگەڵ دەکات، بەمەش تاوانەکانی فاشیزم لە تاوانی هەمیشەیی و ڕیتواڵی و بەردەوامەوە دەگۆڕێت بۆ تاوانی نامۆ و کتوپڕ. ئیشی بکەری کۆمبارس بە نامۆکردنی تاوانەکانە، واتە سەندنەوەی سیفەتی سیستماتیک بوون و هەمیشەبوون و بەردەوامبوونە لە گوناهە سیاسییەکان. تاوان لە فاشیزمدا هەم ئەکتێکی سیستماتیکە، هەم ئەکتێکی دووبارە و چەند بارەیە، واتە بەشێکە لە ژیانی ڕۆژانە، ئەکتێکی بەردەوامیشە کە لەگەڵ سەرەتاکانی هاتنی مۆدێرنەوە بۆ خۆرهەڵات تا ئەمڕۆ بە شێوەی جۆراو جۆر بەردەوامە. بەڵام یەکێک لە وەزیفەکانی بکەری کۆمبارس ئەوەیە کە بڵێت «نا تاوانی سیاسی زادە و کاری هەندێک سیاسین کە نەخۆشی دەرونییان هەیە و دەبێت بچن بۆ خەستەخانەی دەرونی»، بڵێت «تاوانبارەکان» شێتن و مرۆڤی سروشتی ناو ئەم سیستمە نین و زادەی خودی سیستم و کولتوور و مێژووی سیاسی ئێمە نین، بە کورتی ئەمجۆرە بکەرە لە بری ئەوەی تەواوی سیستمی سیاسی و عەقڵییەتی سیاسی و چالاکی سیاسی بنێرێت بۆ خەستەخانەی دەرونی، هەندێک سیاسی شێت بە بەرپرس دەزانێت و بەوەش شەرەفێک بە سیاسییەکان دەبەخشێت کە شایستەی نین، ئەویش شێتییە. لێرەدا گرفتەکە بەجۆرێکی ساویلکانە کورتدەکرێتەوە بۆ نەخۆشی دەرونی هەندێک بەرپرس. ئەم بکەرە ئیشی ئەوەیە کە تاوانەکە لە کۆی سیستم داببڕێت، بیبەستێتەوە بە کەسێکەوە یان هێزێکەوە یاخود بە بەشێکی نەخۆش و بچوکی سیستمەوە، بێئەوەی بهێڵێت مانای کوشتنەکە بە جۆرێک گەشەبکات، بەرەو ئەوەمان بەرێت تەواوی فەزای سیاسی و ئەکتی سیاسی و سیستمی کۆمەڵایەتی و مێژووەکەی بخەینە ژێر پرسیار. لە کاتێکدا تاوانەکان بەرهەمی عەقڵانییەتی سیستمە، بەرهەمی میکانیزمە سەرەکییەکانی مانەوەی سیستمە، کەچی وەک کاری هەندێک شێت نیشاندەدرێت، تا لەو رێگایەوە بەشە عاقڵەکەی سیستم، کە بەشە خوێنخۆر و تاوانبارەکەشێتی لە خوێندنەوە بپارێزێت. ئەم بکەرە موزەیەفە، لەگەڵ هەموو تاوانێکدا شیوەنێکی هێندە تایبەت و گەورە دادەمەزرێنێت، هێندە خسوسییەت و تایبەتمەندییەک و ناوازەییەک بە تاوانەکە دەبەخشێت تا لە ڕێگایەوە سیفەتی «بەربەرییەت و دڕندەیی سەرتاسەریی» لە سیستم بستێنێتەوە، تا بڵێت بەرپرسە نەخۆشەکان بدۆزنەوە و بیانخەنە زیندان، ئیتر هیچ عەیبێک لەم سیستمە فاشیستییە کەپیتالیستییە خۆرهەڵاتییەدا نییە، تا بڵێت ئەو بەرپرسانە سزا بدەن و بچن بۆ هەڵبژاردن، ئیتر خودی پەرلەمان و پەرلەمانتاریزم کەفیلی ئەوەن هەموو خەوش و گرێ و کێشەکانی کۆمەڵگا چارە ببێت.

پێداگرتن لەسەر چەند تاوانێک لێرەدا پەیوەندییەکی بە دڵسۆزییەوە نییە بۆ قوربانییەکان، بەڵکو پەیوەندی بە بەکارهێنانی هەندێک تاوانەوە هەیە وەک کەرەستە بۆ داپۆشینی هەقیقەتی سەرتاسەریی تاوان لە ناو سیستمەکەدا. هەموو شیوەنێکی گەورە و شۆکێکی گەورە کە بەرامبەر هەندێک تاوان تووشمان دێت، لەسەر حسابی بێدەنگبوون و کپبوون و خنکاندنی هەستمانە دەرهەق بە سەدان تاوانی دیکەی گەورە کە ڕۆژانە لە دەورمان ڕوودەدەن. توڕەبوون بەرامبەر تاوان چیتر لە یەک کاتدا مانای هەیە کە ببەسترێتەوە بە ڕەخنەگرتن لە جەوهەری سیستمەکەوە، واتە چیتر لە پەرچەکرداری زوو تێپەر و عاتیفیانە دەرچێت و ببێت  بەشێک لە پرۆسەی ڕووبەڕووبوونەوەی تەواوی ئەو قۆناغە فاشیستییەی تێیکەوتووین .

ئەم بکەرە شیوەنگێڕە، وادەردەخات ئەوەی نەخۆشە تەنیا پارچەیەک و بەشێک و لکێکی سیستمی سیاسی و عەقڵییەتی سیاسییە، نەوەک هەموو جەستەی سیاسی. بەبڕوای من گرنگ گرێدانەوەی ئەکتی توڕەییە بە تێڕوانینێکی نوێوە بۆ تەواوی سیستمەکە، بۆ تەواوی کایەی سیاسی بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە. ئەو شیوەنە گەورەیەی ئەم بکەرە لەسەر لاشەکان بەرپایدەکات، ئەم توڕەبوونەی بەسەر مەیتەکانەوە نیشانی دەدت، جۆرە کردارێکی خۆپاککردنەوەیە، نەوەک جۆرە ئەکتێکی یاخیبوون بێت لە سیستم و بکەرە ڕاستەقینەکانی، لێرەوە زیاتر سیفەتی نمایشی هەیە تا سیفەتی هەڵوێستی سیاسی.